ARSHI PIPA – HISTORIJA E DHIMSHME E “SHPIRTIT TË RI” (pjesa e dytë)

ARSHI PIPA

HISTORIJA E DHIMSHME E “SHPIRTIT TË RI”

(Vijon nga Nr. 3)

Fillon tashti nji tjetër varg kangësh qi karakterizohen nga nji dëshirë për ndërtim, nga shpresa në jetë, nga dalldisja e besimit ndër ideale. Janë «Kangët e Ringjalljes” me disa nga «Kangët e Rinis» dhe nga «Kangët e Përndimit». «Kangët e Ringjalljes» janë vue prej poetit në ball, para «Kangëve të Mjerimit», ndoshta për t’ u-intonue me Parathanjen e Parathanjevet, për me dhanë që në fillim at përshtypje gjallnije e ndërtimi qi mendonte Migjeni. Por lidhja e tyne me disa, së paku, nga «Kangët e Rinis», të cilat logjikisht u prijnë, dhe me «Kangët e Përndimit» të cilat i ndjekin e i përfundojnë, mund të vrehet lehtë. Nji vjershë e «Kangëvet të Ringjalljes» u ep titullin vjershavet të grupit të katërt të librit. Dhe kalimi prej «Kangëvet të Ringjalljes» te «Kangët e Përndimit» asht në vijë të drejtë, pa shkapërcime, si do të shifet ma tutje.

Rezignata ishte dorëheqja nga jeta. Por jeta asht ma e fortë se çdo filosofemë. E mjafton qi të vijë pranvera për qi shpirti i rí, thye krahësh, t’ a marri vehten. Hareja triumfon mbi dhimën, kanga mbi vajin. Ekstaza pranverore asht njimend nji ekstazë e shpirtit të ringjallun, e këndueme ndër vargje si jone muzike qi i thurin lavde natyrës së freskët, me pika t’argjanta vese, me rreze t’ arta dielli, me circërime dallnyshash e bylbylash.

Me kangë në buzë e me hove të reja
u zgjue agimi pranveruer…

fillon Soneti pranveruer. Në kët suazë lulesh e gazmendi lén dashunija: e pritun, e përgatitun qysh te Kanga e rinis:

Të rroki, të puthi kanga, të nxisi me dashnù
me zjarrin t’ and rini . . .
Rini, thuaja kangës dhe qeshu si fëmi !

Me dashunín e pranverën kthen gjallnija e trupit dhe e shpirtit. Kanga ndrron tonin, bahet e hovshme, plot dëshirë pune e ndërtimi, me sulm drejt fitores.

Na të birt e shekullit të ri
me hovin t’ onë të ndezun peshë
ndër lufta të reja kemi me u ndeshë
dhe për fitore kem’ me ra flî.

(Të birt e shekullit të ri)

Kjo «profession de foi» e tija, e vueme në ball të librit, përmbledhë e spjegon veprën e Migjenit. Kthen tash motivi i Mbinjeriut, kët herë ma konkret, ma i përshtatun kushtevet historike. Humaniteti derdhet te kombi. Tingllon për herë të parë fjala e madhe dhe nji dëshirë epike vlon në gjakun e «birit të Shqypes».

Të lindet një njeri
nga gjin’ i dheut t’ onë të rîm me lotë të vakët,
nga thalb’ i shpirtit t’ onë që shkrihet në dëshirë të flakët
për një gen të ri –
. . . . . .
Të dali një njeri !
Të mkambi një Kohë të Ré!
Të krijojë një Epopé !
Ndër lahuta t’ona të këndohet Jeta e Ré . .

                                                (Të lindet njeriu)

Asht kushtrimi për lirí ! Thirret lirija ndër frymarrje të gjata qi shkojnë tue u-ngjitun në nji «crescendo» të dalldisun. «Me u-zgjue» duhet nga robnija e shekujvet të kaluem, e trashigueme në robnín e soçme ! Si mundet me krijue epopena skllavi ? Epopeja e shqipevet qe dikur, «ndërsa zemra e kombit në liri kumbonte». E zezë asht e tashmja: kohë «idhujsh pa krena». «E ata që lindin në kohën e idhujvet pa krena s’ dinë kah t’ ia mbajnë. Duen t’ adhurojnë, por çka t’ adhurojnë ? – Idhujt pa krena ? . . Duen të besojnë, por çka të besojnë ? – Idhujt pa krena ? . . Kush mund t’ adhurojë të shëmtuemin ? Kush mund të besojë në nji zot pa krye ? . . » (Idhujt pa krena) Lumnija e kalueme asht në historí jo për me u-ngushllue me andrra t’ ambla të pafrytshme, por asht shembull, flakë qi duhet të ndezi «vullnetet e shtypuna» të kombit për zgjim e ringjallje.

O vullnete të ndrydhuna !
O vullnete të shtypuna !
Shkundëni prangat të mbrapshta ! E me brimë ngadhnjyese,
me hov viganash, dëshirash flatruese,
turrnju në të gjitha anët dhe poshtë në dhé zbritni
– ndoshta aty keni për të gjetë fillin e një hymni,
që Illyri e vjetër ndër kremtime këndonte,
ndërsa zêmra e kombit në liri kumbonte.

(Zgjimi)

Asht e para dhe e mbrama thirrje qi i bahet historís. Pse fill mbrapa, shpirti i rí shembullehet me nji shkëndí qi, «tue u vërsulë në liri», shkëputet nga votra, fluturon në qiell dhe zen vendin e hanës (Shkëndija). Ky vrull kah lirija asht aq i fortë sa me këputë çdo lidhje me traditën – këtu e shembullyeme me votrën. Shpirti i rí lidhet përkundrazi me «nyjet e dashnis» për të mjerët, dhe prej mesit të qiellit ndritë mbi ta.

Poezija e Migjenit asht gati me prekë zenitin e vet. Mbas endjes së shkurtë ndër kujtimet e lumnís së fikun, Migjeni kthehet te bota e tij, te temat e tija të zakonshme. Por ka ardhë me nji ekzaltim të mbarë shpirtit, krahët i dridhen në pushimin e shkurtë, të paqeta, dhe e shtyjnë me marrë hov. Kah ? Tue ardhë nga e kaluemja, do t’ a shkapërcejë të tashmen dhe do të zhytet në t’ ardhshmen, «i dehun nga besimi në vete». «Kangët e Ringjalljes» janë mbyllë. Ringjallje ? Pse me ringjallë të vdekunën ? Leni të vdekunt t’ u këndojnë të vdekunvet ! Kanga e tij do të jetë nji hymn krejt i rí pse i rí asht njeriu qi aj ekzalton. Kishte thanë ma parë Nietzsche-n : «se jetë e ré lindet me vdekje të njeriut» ! Jo pra me ringjallë ! përkundra : me ndihmue për me vdesë ! (Nietzsche) Me u dehë me «Kangën e prendimit» të nji bote qi duhet të vdesë !

Jemi te «Kangët e Përndimit».

          Por përpara, n’ at ças pushimi mbi trollin e vjetër, poeti ka matë vehten. Asht nji poezí në grupin e «Kangëvet të Ringjalljes», ma e mbrama, qi ka për titull : Kangët e pakëndueme. Kjo poezí asht ura mes «Kangëvet të Ringjalljes» dhe «Kangëvet të Përndimit». Asht çasi i pushimit në të tashmen, tue ardhë nga e kaluemja, në fluturim ka e ardhshmja.

Thelltë në veten t’ eme flejnë kangët e pakëndueme
të cilat ende vuejtja as gëzimi s’ i nxori
të cilat flejë e presin një ditë ma të lumnueme
me shpërthye, m’ u këndue pa frigë e pa zori.
(Kangët e pakëndueme)

«Por a do të vijë dita kangët me u zgjue ?» pyetë fill mbrapa. Dyshon për nji ças në fuqitë e veta. Por i ep zemër vehtes ngutshëm me nji «Jo ! jo» të gërthitun përdhuni. E niset. Do të shohim deri ku do t’ arrijë.

          Kanga e Përndimit me vazhdimin e saj, Shpirtënt shtegtarë, janë dy prej atyne kangëvet të pakëndueme qi nuk lindën nga vuajtja as nga gëzimi, por nga nji ndjenjë ma e epër, nga feja.

Kangë Përndimi, kangë njeriu të dehun nga besimi në vete . . .
Kanga e tij një fé tjetër, me tempuj tjerë, me meshë solemne,
ku prej mëngjezit deri në mbramje shkrihen ndjesitë, trûtë
                                                                             [njerzore
n’ apotheozën e hekurit, shpirtënt përshkohen në tymore,
të cilat në vishkllim i përqeshen Zotit të vjetër edhe qiellit,
e me ré të ndyt’ tymi të dendun ndriçimin i a vrasin
                                                                             [diellit.
Fé tjetër, fé e çmendun e Përndimit të mrekullueshëm . . .
I egzaltuem shklet njeriu në delirium të pakuptueshëm.
(Kanga e Përndimit)

          Kjo mystikë e ré, kjo «apotheozë e hekurit», asht besimi i njeriut «pa zemër pa ndjenja» në vehte. Furija mesianike eseniniane («Inonia») ka gjarpnue prej kohe në shpirtin e Migjenit e vërshen këtu në gjithë ekzaltimin e vet. Rrjedhin vargjet e gjata ndër strofa psalmesh. Shpirti i etshëm për fé shpërthen në kantikun e vet. Ka mohue fén e vjetër por ka vuejtë nga mungesa e nji tjetër feje. Tash e ka gjetë. Kjo fé e ré e «Përndimit të mrekullueshëm» asht parodia e së vjetrës. Zoti i vjetër asht bâ këtu nji Përbindsh hekuri, tempujt e të cilit janë fabrikat, zhurmat e vishkllimet e tyne meshë e lutje rêtë e ndyta të tymit avuj temjani. «Shpirtënt përshkohen në tymore» për me u-pastrue si nepër Purgator. «Fé e çmendun» ! Njeriu, bâ aj vetë Zot, kundron krijesat e tija të hekurta, përbindsha të rij apokalyptikë, dhe nga «lumnija e madhe» «humbë kokën» në «delirium të pakuptueshëm» !

          Ky ças deliri shenjon zenitin e parabolës migjenike. Në Shpirtënt shtegtarë deliri asht davaritë. Fryn nji erë e ftohtë dhe e shkundë shpirtin. Asht prap vjeshtë. Zgjohet shpirti e «bashkë me gjethët e vjeshtës», (edhe aj gjeth vjeshte), merret nga era e çohet «nepër vise të Përndimit të mrekullueshëm» ku endet për do kohë gjithnji i dalldisun, tue i bâ «të fala e methane vendeve të shuguruem». Por kur shprti pahiri kqyrë poshtë, ndigjon jo ma kangë, jo ma hymne, por damare qi rrahin «si të rrahunt trompete në vorresë», e vishkllime fabrikash si fshamje tue shkye ajrin. Realiteti asht i hidhun e «feja e çmendun e Përndimit» nuk mund t’ a idealizojë veçse në nji ças deliri. E pra gjithnji :

Shpirtent t’ onë me një dashni tragjike ato vise i duejnë,
n’ etër të kulluet u bajnë fli ndjenjat e vet ma të holla
E në nesërmen fatale kundrojmë një horizont me njolla . . .
. . . shtegtarë të mërguem, shpirtent t’ onë n’ origjinë po
                                                                                       [kthejnë.
(Shpirtent shtegtarë)

Vendi i tij asht jo n’ etër të kulluet, jo në qiell, por poshtë mbi dhé. Në lumnín e qiellit të Prendimit aj duhet të ndihet nji i mërguem. Duhet të bajë flî ndjenjat e veta ma të holla, dlirësín e butësín e vet, për «horizontet me njolla» (djerse, apo edhe gjaku ?) ku vuen njerzija e mjerë qi dashunon. Prandej : «dashuni tragjike» ! Origjina në të cilën aj tash po kthen asht ajo e tregueme te Rezingata : «. . . e ndër thërrimet e vogla të lotit ka një njeri lindet» : dhima.

          Në vjershën qi ndjek shpirti ka zbritë prej empirit në dheun ku asht caktua me ndêjë tue vuajtë tash e mbrapa. Dhe ky dhé quhet prap «Arbëni». Shpirti, «zog lirije», asht «hjedhë e përhjedhë në përndim mbrapa malit» (qi simbolizon edhe nji herë grumbullin e të gjitha pengesave shoqnore për lirín e andrrueme) ndër «fluturime» fantazije. I dëshpruem prej realitetit të tokës së vet ka andrrue «qiellat e hueja» ndër të cilat vlojnë gëzime të ndryshme : për dikend «valle e defrime» për të tjerë punë e frytshme shkencore, për nji tjetër, «gëzim tjetër». «Djalosh’ i Arbënis» atëherë «nga melankolija fillon të vuej pa masë». Dyshon për idealet e deriatëhershme e dyshime ja brén zemrën si një krymb. I vetmi shpëtim i tij asht me e zhgulë zemrën (« . . . pa zemër pa ndjenja»), me u-bâ «gurit». Gurit a hekurit, si makinat e atij qytetnimi qi pat andrrue se do t’ a rigeneronte botën. E i vjen te goja fjala e vjetër qi pat përbuzë në kangën e dehjes : ringjallje ! Por me nji tjetër tingull : idhnimi, e gati neverije : « . . . po, një ringjallje mbi të vjetra kalbsinat.» E kështu :

Hidhet e përhidhet
zogu i liris,
por edhe bjen ku lidhet (ndër pranga) djaloshi i Arbënis.
(Hidhet e përhidhet)

          Parabola zbret gjithnji. Melankolija ja zatetë shpirtin. «Djalosh i vjetër» ishte quejtë te kanga e maparshme. I duket tash rinija e prendueme dhe ndîn për tê mall.

Malli rinuer për jetë ma shkubmuese
flen pa fat në mue,
një tingull përndimi
asht ngushëllim për mue
kur më mshtjell mashtrimi
me melankolinë e vet aq trishtuese.
(Malli rinuer)

          E mbyllen «Kangët e Përndimit» me kët ankim të thellë, leopardin. «Kangët e Përndimit» na kanë zbulue fatin e poetit. Feja, së cilës aj ka dashtë t’i shërbejë, asht shkimë si nji rê e magjishme, e ngjyeme në purpur prej diellit qi prendon. Shpejt ka ardhë nata. Kanga ma e bukur ka heshtë n’ errsinat e natës së shpirtit. Çka kishte thanë aj? se «dielli do ndrrojë udhën : ka për t’u lindë nga Përndimi» . . . ? Profet i jetës së ré ndër agonitë e dritës së Prendimit ! . . . Por mjafton qi aj ças dehje të zhduket për me u-pá se Prendimi qi aj ka hymnue asht edhe prendimi i jetës së tij ! Mjellme e dalldisun në kangën e vdekjes ! Por kishte pranue aj : «se jetë e ré lindet me vdekje të njeriut». Migjeni nuk asht rreze dielli qi lén, por rreze dielli qi prendon. Asht lajmtar i kohës së ré, jo fillues i saj. Bir jo i «shekullit të ri», por i mbrami bir, rebel, i shekullit të vjetër. Krepuskolar luftues! (Nietzsche Zarathustra !) «E do të vijë mesdita e madhe kur njeriu do të gjindet në mes t’ udhës ndërmjet shtazës e mbinjeriut e do të kremtojë prendimin e vet si ma të madhen shpresë pse në tê gjindet udha qi çon kah nji agim i ri. » («Kështu foli Zarathustra», VI, 109-115) «Shpresë e bukur, me flatra të të nji tjetër jete», «agim i pritun, dit’ e parathanun» : kanga e Prendimit.

I çmagjepsun, çveshun nga flatrat përgjithmonë, shpirti pushon tash te nata, i vetëm. «Kanga në vete» asht ky monolog i lodhun. Ironija mundohet me i dhanë pak puls jetës por nuk ja del. Asht prap ere përjashta . . . fryn pa mëshirë. E ndërsa ajo erë u përsëritë tjervet «andrrat e thata» të lashta, në krahnorin e tij të zbrazun jehon përmortshëm. E atê e kapë friga e ja mbyllë derën e zemrës qi të mos ja fiki at fitil të mbramë drite qi i ka mbetë.

Në mes të ksaj suaze t’ errtë ato kangë hareje pranverore si «Ekstaza» e «Soneti» duken oaze ku shpirti ban nji mundim të mbramë për me jetue. Ndoshta edhe u-shkruen në kët kohë, në nji ças të shkurtë shprese e ringjallun me natyrën e ré, – jeta ep iluzione të këtilla. E ma se nji hymn gazmuer sublim asht shkrue në mes të dhimës ma së thellë, për me u-lirue soje. E ndritë dashunija, nji dashuní e lindun kur

Buzëbramja u drithte nder afshet e mbramë
të diellit përndimuer . . .
(Z. B.)

Por shpejt edhe dashunija bahet vuejtje. Grueja qi i vjen «nga gjini errsinës» (Nji natë), nuk mund t’ a ngushllojë. Bukurija e sajë e «vret» (Dy buzë). «Grue a hyjneshë» . . . por shoqe e tij, e flijueme si aj për nji ndjenjë të pakuptueme, shoqe e dhimës : grue e ndeshun në nji «ditë fatkobi».

Dhe kështu në rrugë të madhe e shitme zemrën t’onë
njerzvet që vetëm një të përqeshun dhanë për tê . . .
(Ndeshje)

Pendohet qi ka këndue, pendohet qi ka rrëfye «mshefsinat intime» të jetës së vet. («Neque mittatis margaritas vestras ante porcos !»)

Shpirti lutet . . . aj qi kishte blasfemue ! E nuk ka randsí me shënue se «perendija» të cilit i lutet nuk asht aj i mohuemi. Kujdo t’ i lutet, sido t’ i lutet -mjaft të mos jetë ironí e ironí nuk asht, – shpirti rrëfen në lutje ligshtín e vet njerezore : epet.

Të lutem o perendi
për një simfoni –
e kurr, kurr ma mos të zgjohemi.
(Lutje)

… aj e grueja e dashun. Me vdekë në nji simfoní, «një simfoni plot dashuni» ! Në zgrip të prendimit Migjeni lutet e thrret për pak jetë, sa të këndojë edhe nji kangë të mbrame. I vjen keq jo pse vdes por pse nuk ka mujtë me shprehë «kangët e pakëndueme».

O kangët që fleni reliket e mija
q’ ende s’keni prekun as një zemër të huej,
vetëm un me ju po kënaqem si fëmija
unë – djepi i juej, ndoshta vorr i juej.
(Kangët e pakëndueme)

Kështu kishte thanë tue parandî fatin e vet kur po matej me rrahë krahët drejt Prendimit të mrekullueshëm. Por kangët e pakëndueme, ato të buçituna «pa frigë e pa zori», kan mbetë të pakëndueme, përveç nja disave, ndoshta dy ndoshta tri. Vdes pa lindë simfonija e përgjërueme.

Edhe nji kangë, ku shpirti, ndërmjet vallevet e gotavet të kafevet, ku ka vojtë me u-turullosë e me harrue, kujton ideshëm :

– Q’ ashtu vuejmë, dëfrejmë . . .
Jetën adhurojmë.
(Mbas tryezës)

Mandej melodija këputet, mbyllet libri i «Vargjevet të Lira», i paplotsuem.

Në të vërtetën libri ishte i kryem, i mungonte vetëm indeksi. Por nuk ishte e kryeme poezija. Mungonte epilogu. Ndër ato kangë të mbrame qi u-gjetën në nji fletore të hollë, asht nji e shkrueme në Majin e 1936-ës, n’ at kohë pra kur « Vargjet e Lira» ndodheshin endè në shtyp: Kanga që s’kuptohet. Kjo kangë duhej t’ishte kanga e mbrame, nji lloj testamenti ku riepilogohet gjithë jeta e tij poetike në nji lamtumirë t’ idhtë.

U vodh kanga nga zemra e kombit,
shpërtheu në vaj të dikuem mjerimit,
këndoi ûjën e së bijës, këndoi ujën e të birit,
qau jetën e thyeme nga rrufé e fatit,
i mbyti në lotë shpirtent që ndjejnë dhimbë për të ngratit.
(Kanga që s’kuptohet)

Kangë e vjedhun nga zemra e kombit ! Kjo ka qenë fati i saj ! Ku asht kanga qi do të shpërthente «pa frigë e pa zori» ? E pakëndueme ka mbetë, në djepin e vet, në vorrin e vet. Kangë ? Jo ! por vaj !

Kangë a vaj ? Çë je ? Thuejma zemër kombi !
Zemër që ke vuejtun, që ende po vuen . . .
. . . . . . . . . . .
Oh – jo ! Kanga jote asht shprehje e dhimsun
e një jetese që dergjet e dergjet
dhe tu’ u dergjë ndoshta do hesht’ e molisun . . .
(ibid.)

Në kët pikë libri i shtypun në të gjallë të Migjenit duhet të quhet i mbyllun. Dhimë, të dergjun, të molisun, heshtje : trishtimi asht i pa masë. E megjithkëtê ka teprue nji «ndoshta», fije e mbrame shprese. Kjo fije e mbrame zhduket te ato pesë kangë të fundit të shkrueme nji vjetë ma vonë. Dallohen kto kangë për tonin e tyne elegjiak personal. Janë vaje, dhe të vajtueme jo ma nepër simbole a në vehje të tretë, por të zbulueme lakuriqe syvet të botës. Nuk ka marre për atê që vdes. Pamje e dhimshme me pá kështu burrin qi kishte dalë në ball të librit me kushtrimin e ngadhnjimit ndër lufta të reja tue qá si fëmi !

Në Një natë pa gjumë shpirti asht tashmâ afër agonís. Asht nji natë e tmerrshme, kur aj «dergjet n’ errsinë pa gjumë edhe pa dritë», i varun mes jetës e vdekjes. Drita e jetës i asht fikë por me vdekë nuk ka vdekë. Nuk mundet. Dhe asht e tmerrshme mos me mujtë me jetue, por asht ma e tmerrshme mos me mujtë me vdekë. E atëherë aj bërtet :

Pak dritë ! Pak drite ! Pakë dritë o shok o vlla.
Te lutem pak dritë në ket natë kur shpirti vuen,
kur të dhemb e s’ di ç’ të dhemb, e syni gjum nuk ka,
urren, nuk din ç’ urren, don e s’ din se ç’ don.
Pak dritë ! O burrë ! o hero ! nga do që të jeshë ! . . .
Burrë që shkatrron dhe që ndërton së rishë !
Pak dritë vetëm, të lutem mshirë të keshë
se do çmendem në kët natë pa gjumë edhe pa pishë.
(Një natë pa gjumë)

Lutet, kërkon mshirë, aj qi ma parë kishte paditë: «Mshirë ? ! Bijë bastardhe e etënvet dinakë» ! . . . Fyhet nga lutja e padêjë krenija e burrit atëherë, e çohet peshë për nji hov e pezmatueme, madhnisht tragjike në pamundsín e vet :

Oh ! t’ a kishe pishën të madhe edhe të ndezun !
Me flakën e pishës në qiellin e ksaj nate
t’a shkruejshe kushtrimin . . . Ehu burrë i tretun !
Do t’ a shifshe vallen t’ ande në maje të një shpate.
(ibid.)

Por kot! Kjo vigëm titani, i vetëm, natën, tue Ishue kushtrimin edhe nji herë të mbrame para vdekjes, tue e shkrue në qiell me shkroja zjarri – fis Prometeu, i mujtun -, kjo kangë tragjike qi «don rrezikun» (Nietzsche), e vallzon në maje të nji shpate, lakuriqe, tmerrsisht e bukur – valle e dëshpërueme e mshirës s’ ahmarrun në violencë të përgjakshme, asht kot asht kot ! Përplaset shpirti e trupi n’ errsinë të heshtjes pa tjetër përgjegje përveç jehonës së rrzimit të vet. E atëherë njeriu qi nuk beson ma në fjalët e ksaj bote, rrokë jastekun – shpëtim i vetëm ! ! për me fjetë : e në gjum me andrrue pëshpëritjen e dy buzvet qi do t’ a ngushllojnë. Titan qi dnesë në gjinin e nji grueje ! Epopé e përfundueme në melodram !
Komedí !
Komedí apo tragjedí?
«Tragjedija e njeriut asht në ndjenjën e madhnisë së tij e komedija asht në ndjenjën e imtësisë së tij – prandej : Qeshu paljaço ndërsa zemra të pëlset» ! (Tragjedi a po komedi) ?

Në vendin tonë
kudo valojnë
flamujt e një melankolije
të trishtueshme . . .
. . . . . .
Aty këtu nën hijet
e flamujvet
mund të shifet
një mund, një përpjekje
e madhe përmbi vdekje
për të pjellë diçka të madhe
për të qitë në dritë një xkind !

nji përpjekje si ajo e tija.

Por, (o ironi)
nga ajo përpjekje lind
vetëm një mi.
Dhe kështu kjo komedi
na plasë dellin e gazit
nsa prej marazit
pëlcasim.
(Nën flamujt e melankolisë)

Por edhe marazi shuhet te Frymzim’ i pa fat. Tema e Kangës që s’ kuptohet merret prap këtu, në nji ton ankimi të butë, në nji melodí vaji – e fundit e ndoshta ma e kullueta melodí e gjithë librit.

Frymzim’ i em i pa fat
që vjen e më djeg mu në gji
për ke po më flet ? për ke të shkruej ?
përse po më ban që kaq të vuej ?
pse vjen e më djeg mu në gjî
frymzim’ i em i pa fat ?
Për të gjorët ? për ata që nuk kanë dritë ?
O frymzim’ i em i ngratë,
leni të dergjen në mjerim.
Njerzit s’ duen ma trishtim,
botës s’ i a kande atë kangë të thatë,
thot se mjellë një farë të idhtë.

E atëherë e len edhe kangën, vajin.

Frymzim’ i em i pa fat !
Çporru ktej ! Nuk të due !
S’ i due hovet t’ ueja të nalta
as flutrimet . . . Nepër balta . . .
të ditve t’ ona të shklas un due
rrokë me njerëzit që rrokë nata.
(Frymzim’ i pa fat)

I çveshun edhe nga ngushllimi i vajit, shpirti, i vetmuem tash sa kohë, asht ma tepër se i vetmuam : asht i zbrazët. Në kët zbraztinë të shurdhët, të frigshme, aj nuk mundet me durue gjatë. E ato fjalë qi ma parë ja thonte vehtes, e qi tash nuk mund të ja thotë ma, mbasi ka dbue frymzimin, i kërkon prej sendevet pa shpirtë qi e rrethojnë. Por sendet nuk flasin. E atij i duket se edhe landa akordohet me shpirtin për t’ a bâ të vuej ma tepër.

Së paku të më shajnë:
– I mallkuem !
Së paku të më tallin :
– I uruem !
Së paku të më këndojnë:
– I yni Zot !
I Ose të më thonë :
– Jeton kot!
Të flasin, të flasin se fjalë due
në kët vetmi me ndigjue.
Ose të më tregojnë historinë
e tyne, autobiografinë ;
ndoshta aty do gjej gjasim
me jeten t’ eme pa tingllim
që në vetmi po e kaloj –
dhe s’po dij a rroj a s’rroj.
(Vetmija)

Njeriu shembullehet me nji copë landë ! A asht jetë kjo ?
Por fundi nuk vonon mâ. Smundja ka bâ procesin e vet. Vuejtja, herë të parë e të mbramë në gjithë librin, nuk çfaqet vetëm shpirtnisht, por edhe fizikisht : ndër sytë e zmadhuem, ndër rudhat e fëtyrës :

Ka do dit
që po shof fare mirë se si nga vuejtja syt po më madhohen
nepër ball dhe fëtyrë rrudhat po më shtohen
e si buzqeshja m’ asht e hidhun . . .
. . . dhe po ndij
se si mëngjezet e mija
nuk janë ma mëngjeze hovi e pune,
as ndërtimi por të shlymt dita më ditë
e një jete që s’ durohet.
(Vuejtja)

Edhe poezija asht zhdukë. Ktu nuk flet ma poezija e dhimës, por vetë dhima. Zani asht mekë. Del ngadalë, mundshëm, si rektima n’ agoní. Dhe në kët agoní asnji ngushllim.

Dal nga dalë po shof
si jeta një nga një
sejcilen ndjesi
me trathti
po m’ a vulosë
dhe s’po më mbetë asgjá
që me u nda
si shênj gëzimi.

Smundja i ka prishë ndjenjat, ja ka «trathtue». Trupi i smundë ka bâ edhe shpirtin e smundë. Ka qá në fund burri, aj qi do të ndërtonte me hov pune ngadhnjyese ! A por ishin të gjitha iluzione sa pat andrrue nji ditë ? Iluzione qi zhduken si fluska sapuni para realitetit të vrazhdë.

– përpara
nuk e dishe o jetë
se kaq i tmerrtë
asht grushti i yt
që mbytë
pa mëshirë.

Nuk e ngushllon as mendimi se ka rá tue luftue, flamur i grisun.

Por kot
në pasqyrë po shof
se si nga vuejtja syt po më madhohen
nepër ballë dhe në ftyrë rrudhat po më shtohen,
dhe shpejt do të bahem
flamur i vjetruem
i reckuem
ndër luftat e jetës.

Do t’a ngrehi rrshanë kët «jetë që s’durohet» edhe për nji vjetë. Mandej do te shuhet.

* * *

Nji studim mbi Migjenin e vetëm «Vargjevet të Lira» nuk mund të jetë i plotë. Përveç vjershavet aj shkroi edhe prozë, e këto copa proze, të përmbledhuna, përbajnë nji tjetër vëllim, e jo ma pak të randsishëm, qi asht si nji «appendix», komentar i «Vargjevet të Lira». Këto proza (gjithsejt rreth njizetepesavet – pa njehë disa novela të cilat gjinden sot ndër duer të ndryshme, e pa njehë edhe do të tjera qi mund të kenë humbë përgjithmonë), vazhdojnë temat e «Vargjevet të Lira», tue plotsue me vizatime të shpejta por të fuqishme at anë shoqnore të prodhimit të Migjenit qi vetëm ndërduket te kangët e tija, pikrisht pse këto janë kangë qi shkapërcejnë gjithmonë realitetin edhe kur marrin hovin e nisjes prej tij. Flasin zakonisht mbi vorfní, krizë, art, moral, (Zoti të dhashtë. Ngjarje pa lëvizje, Novelë mbi krizë, Mollë e ndallueme, Gogoli, Në kishë), tue reflektue ndonji herë përrshqit gjendjen politike (Programi i një riviste, Idhujt pa krena). Në disa «alternativa», si i quen autori, kthen preokupacioni psikologjik : paraqitel «dilema» e shpirtit n’ at tragjikomedí të vazhdueshme qi asht «prralla e ndjenjavet njerzore» (Sokrat i vuejtun apo derr i kënaqun, Ose . . . Ose . . ., Tragjedi apo komedi). Janë proza subjektive – megjithse të folunit asht gjithnji simbolik – e janë si nji koment i zhvilluem i atyne kangëvet ku tejfëtyrohej, në hove të vështira lyrike, aj bipolaritet shpirti, tash skyfer tash pëllumb. Disa «novelza» janë skena melankolike, here të vranta herë t’ambla, të jetës së tij si mësues (Luli i vocër, Zeneli). Por faqet ma të bukura Migjeni i shkruen nën frymzimin e jetës malsore. Idile dashunije lindin nën hijet e vranta të shkambijvet të thatë, ku mshehen cubat (Puthja e Cubit). E pjellin fëmij nuset qi nuk kan bukë me u-ushqye por kanë qershija . . . «E natyra qeshë dhe kënaqet që po prodhon qershija të kuge dhe fëmij të mjeruem.» (Qershijat). Vdesin fëmijt nga të ftoftit nepër ka solle të vorfna ku flêjnë bashkë njerëz e bagtí pranë votre. Çohen njerzët, «i lëshojnë vend rreth zjarrit Larojës, lopës së shtëpisë, të nxehet edhe ky pjestar familje . . . » Pse «njerzit kundrejt njerzve s’kan mëshirë, por kundrejt shtazve po.» Vdesin fëmijt ndër agimet e bardha tragjikisht të bukura (Bukurija qi vret). Por edhe atëherë kur natyra asht e ndishme, kur diell e rê ngrohin e ujisin në kohën e duhun trollin e ashpër ku fshatari pret të lashtat, përplaset fataliteti i mizerjes. «Pa masë u gëzoheshin njerzit të korrunavet të ardhshme. Nga kodra e fshatit shikojshin se si arat e grunit, si nji det i gjelbër, trazohen nga flladi i lehtë i për ndimit. Dhe fshatarët shikojshin me sy. ndjejshin se si rritet gruni, e si me grunin edhe ata rriten, mbrrinë deri në qiellë, bahen titaj.» Por kur vjen dita e të korrunavet e ata agasin ndër ara, gjêjnë në vend të lashtavet topa hekuri qi synojnë kërcnueshëm fshatin. E atëherë «gjysë të marrë nga mendimi e vuejtja», u bërtasin fëmijvet qi hedhin valle pa të keq rreth topavet: «Do mësoheni me ngranë hekur !» (Të korrunal).

«Misër ! Misër!

«Në shekullin e njëzetët s’ka apotheoza perëndish, por ka apotheoza misri. Bjeshkët t’ ona, qi dikur qenë lteret e apoteozave perëndish, sot janë lteret e apoteozës së misrit.

Sarkazëm e frymë epike përzihen te Legjenda e Misrit, ma e madhja, ma e përsosuna faqe e artit të Migjenit. Parakalon shtigjevet të ngushta karvani i malsorvet, me nga nji giysë thesi misër të falun mbi shpinë. «Fjala misër përmban në vete legjenda, legjenda të linduna nga dëshira për jetë . . . Dhe kjo legjendë e idhtë dhe plot vuejtje historike, në shekullin e njëzetët asht e thekshme, zemër-brese dhe të ban të qajsh.

«Misër ! Misër!

«Nepër luginat e maleve përshkohet malsori vetëm me një këmishë e brekë legjendare mbi shtat, për me arrijtë në qendren e nenprefekturës, me marrë misër. Krahnori i tij asht nji copë graniti që u shkëput nga mali dhe u vendos mbi dy kambë të drejta e të forta si landa e pyllit. Dhe lëvizet copa e malit pa bëzajtë. E përpara depos së misrit bjerrë cilsinë karakteristike të veten, dhe bahet frigacak. Bahet servil, frigacak, pse – mendon aj – nj’ ashtu e do ligji, nëpunsi ; përndryshe s’ka misër. «Si urdhënon zotni» përsëritet sa e sa herë në mënyrë qesharake, me të marrun zani, me gjeste majmuni – vetëm e vetëm mos me zgjua mninë e engjujvet qi ndajnë misër.»

Ky vegim mizerje të ban njimend të qajsh. Pse gjithçka mund të durohet por jo humbja e burrnís për shqiptarin qi asht mburrë gjithmonë me tê. E madhe ka qenë gjithmonë vorfnija e tij, por sa krenare! Buk e krypë ! Por besë e nder heronjsh !

«Dhe kur e marrin misrin, nisen njeni mbas tjetrit gjatë udhës së ngushtë të malit e të jetës. Ndodhë qi njenit i derdhen kokrrat e misrit nepër birë të vogël të thesit ; shoku mbrapa, pa i pá, i shkelë, e i treti shok as nji as dy, por i a hjedh mallkimin e pamshirshëm : «Mos i shkel he të shitoftë zana ?» Se shekulli i njëzetët ësht shekulli i apotheozës së misrit ndër foletë e Shqipeve.

Legjenda e Misrit, Të korrunat, Puthja e Cubit, Bukurija që vret, janë poema në prozë. T’ ashpra e të fuqishme, plot vetmí të gjanë e durim të përmbajtun përdhuni, ato kanë hijen tragji-epike të malevet para të cilavat u-shkruen. Nuk mund të çmohet poezija e Migjenit pa u-pasë para syshë edhe kto poema. Ashtu sikur nuk mund të kuptohet jeta e tij pa analizue ato copa proze, ma fort kronikale, që përmendëm ma sipër.

Por këtu do të ndalemi: përshkrimi i ynë do të shkapërcente kufijt qi i kishte vue vehtes, po t’ u-zgjatte edhe mâ. Ndonji herë tjetër, kur do t’ orvatemi me caktue vendin e Migjenit në letërsín tonë, do të kërkojmë, me sy ma kritik, me diktue dritat e hijet e poezís së tij. Këtu deshtëm me tregue vetëm historín e jetës së tij, ashtu si na paraqitet e kalueme në lirikë.

A. P.

Shënim. Ky artikull u botua për së pari në numrin e fundit të revistës “Kritika”, e cila nisi të botohej në vitin 1944 dhe doli me vetëm katër numra. Drejtues i kësaj reviste ishte vetë Arshi Pipa.

Të gjitha hapësirat apo shenjat diakritike janë lënë të tilla në përputhje me tekstin origjinal.

Pjesën e parë të këtij materiali mund ta lexoni këtu.