Shaban SINANI – NË KËRKIM TË RRËNJËVE TË TË PARËVE

Prof. Dr. SHABAN SINANI

Në kërkim të rrënjëve të të parëve

“E kushedi, kush vjen maparë!
Ngrija apo fryma e detit?”

(Rrungaja në mars, 1981)

Në vitin 1981, kur Martin Camaj botoi përmbledhjen me proza të shkurtra me titullin “Shkundullima”, ishin në spikamë dy stile ligjërimi të letërsisë shqipe. Në Shqipërinë shtetërore zhvillohej një letërsi ideologjikisht e angazhuar e nën vigjilencë, e rregulluar kanonikisht me parime e rreptësi; ndërsa në hapësirën tjetër shqiptare ishte në shpërfaqje e sipër një letërsi tjetër, gjithaq nën vigjilencë, e cila, për vetëmbrojtje, kishte krijuar dhe ajo një kanonizmë tjetër: ikjen prej së përcaktuarës dhe fshehjen pas shenjës – gurit, lumit, ashtit, lisit, gjakut, fjalës, mjegullës.

Në letërsinë shqipe që krijonin “shkrimtarët e gjuhës së shkrimtarit” në vendlindjen e tij kishte gjithashtu dy mënyra të sjelli me Shqipërinë. Njëra ishte monumentalizimi i një realiteti të paqenë, të përfytyruar madhështor, që duhej të bëhej i vërtetë në një të ardhme; i një Shqipërie të ëndërrt, utopike. Tjetra ishte evokimi funksional i një kohe të shkuar, ashtu si “moti i madh” në kohën e romantikëve, në shërbim të lapidarizimit të bashkëkohësisë.

Në pjesën tjetër të letërsisë shqipe, në Kosovë e vise, emri i Shqipërisë ishte një tabu.

Martin Camaj nuk ishte i detyruar të ndiqte as njërin, as tjetrin stil të ligjërimit në letërsinë shqipe. Nuk kishte për të as vigjilencë ideologjike, as hije të shtetit të tjetrit; as kanone zyrtare dhe as shenja sekretimi e (mos)marrëveshjeje të vetëzgjedhura. Vepra “Shkundullima”, e botuar në Munih më 1981, me të pesë novelat që ajo përmban, të cilat autori në shënimin hyrës i quan thjesht “copa”, ashtu si i quajnë mësuesit e shkollave tetëvjeçare e të mesme fragmentet e zgjedhura për nxënësit nga letërsia e madhe, është dëshmuese se ai i njihte rrethanat në të cilat zhvillohej letërsia shqipe gjithandej, si dhe përgjegjësinë që i dilte për të qenë vetë njëherësh “singulis et universis”; themelues i një stili ligjërimi më vete, mbështetur mbi dialektin dhe me gjuhën letrare të njësuar si tentim; dialektore po, por as si gegërishtja tradicionale, as si ajo e autorëve shqiptarë të Kosovës; gegërishte po, por as si e shkollës jezuite, as si e shkollës françeskane; me prirje të dukshme drejt njësimit, por për shkak të njohjes së një realiteti, jo për ndonjë bindje të dukshme shkencore.

Baraslargësia e stilit ligjërimor të Martin Camajt ndaj dy epistemologjive (nga gr. “ἐπιστήμη” – episteme – dije, krijim dhe λόγος – logos – fjalë, njohuri për) që sundonin shqipen letrare të kohës dëshmohet jo vetëm në mjetet formale të të shprehurit, gjuhësore e letrare, por mbi të gjitha në qëndrimin ndaj atdheut, Shqipërisë, si filozofi sjelljeje. Sa mund të ishte drejtpërsëdrejti e pranishme Shqipëria, atdheu i vet i shkrimtarit, në novelat e librit “Shkundullima”? A mund ta përjashtonte prej veprës së vet Shqipërinë historike dhe bashkëkohore, siç ndodhte – me përligjje historike – me shumicën e shkrimtarëve shqiptarë të Kosovës, ku emri i saj përbënte një ndalim zyrtar? A mund të shkruante Martin Camaj për një Shqipëri utopike, për një “Nënë Shqipëri”, që ishte dhe më romantike se Shqipëria e Naimit, siç bënin “poetët e gjuhës së vet”? A mund të arratisej ai në historinë e afërt dhe të largët sa për të gjetur një shkas për arritur po të njëjtin qëllim: lëvdimin e mbijetesës së Shqipërisë në rrethim përgjatë rrjedhës së shekujve, temën e qëndresës?

Disa nga këto pyetje e kishin marrë me kohë përgjigjen. Mërgimi nga vendi i lindjes kishte pasur si shkas pikërisht mospëlqimin e asaj Shqipërie që ishte. Sa i takon historisë, ai kishte dëshmuar prej dekadash se mund ta përdorte atë si shkas për letërsi, por jo ta keqpërdorte për t’i krijuar një traditë lavdisë së kohës së re. Martin Camajt, në sjelljen me historinë, i përshtatet saktësisht thënia e filozofit gjerman Nietzsche: “to use, but not to abuse with history”.

Mbetej, sigurisht, kriticizmi ndaj realitetit të Shqipërisë. Në mërgim ishte në modë qortimi i Shqipërisë politike dhe shtetërore. E qortonin të arratisurit politikë bashkëpunues gjatë luftës antifashiste; e qortonin dhe e përbaltnin të tjerë, të arratisur të mëvonshëm, për gjithfarë shkaqesh. Martin Camaj gjithashtu mund ta bënte të njëjtën gjë. Dihej mirë se Shqipëria politike e pasluftës ishte refuzimi i tij. Por a mund të përçohej kjo edhe në letërsinë që po krijonte? A mund të refuzohej edhe letrarisht, edhe në realitetin fiction, kjo Shqipëri, për shkak të ideologjisë së saj? A e meritonte ajo një dënim të tillë dhe a ishte e denjë kjo për një shkrimtar?

“Shkundullima” është ndoshta prova më e mirë letrare se për Martin Camajn Shqipëria, edhe ashtu siç ishte, mbetej një ikonë, “nji korë” me rotacion, sipas formës së zgjedhur prej tij në ligjërim, pavarësisht implikimit ideologjik të saj pas Luftës së Dytë Botërore. Shqipëria ishte atdheu i munguar, që “i kishte dhuruar” vetminë, dënimin më të madh të jetës; por fati vetjak nuk mund t’i shërbente shkrimtarit si shkas për ta paditur. Sido që në mjedisin etnozakonor që zbulohet nga letërsia e Camajt ka më shumë frymë pastorale se parrokiale, në thelbin e vet kjo përmban jo vetëm fisnikërinë e njeriut të letrave, dijetar dhe krijues, por edhe formimin e krishterë të Camajt vetë, sintetizuar në dhjetë ndalimet, apo dhjetë urdhnesat, shumica e të cilave ndër shekuj kanë formuar e formojnë te njeriu profilaksinë ndaj urrejtjes.

Pikërisht në kohën kur njerëzimi në shkallë planetare sundohej nga “hate speech” dhe Shqipëria gjendej në syrin e ciklonit të vorbullave të brendshme e të jashtme të urrejtjes, Martin Camaj, tradicionalist si çdo herë tjetër e më shumë, te “Shkundullima” zgjedh të sillet me atdheun e vet në një mënyrë krejt vetjake, që shprehte thelbin e fatit dhe të qenies së tij si njeri e si shkrimtar. Po për të kuptuar këtë është e nevojshme një njohje prapavajtëse e rrugës së tij të jetës.

Veprimtaria krijuese e Martin Camajt u zhvillua kryesisht në mërgim dhe fund e krye u dominua prej dy trashëgimish: bota që shkrimtari kishte marrë me vete duke u shkulur prej rrënjëve të të parëve dhe po ajo botë e rizbuluar me dije në vitet e mëvonshme, gjatë kërkimeve të tij gjuhësore, etnologjike, historike dhe letrare. Vetëm dy vëllimet e para poetike u botuan në një mjedis brendagjuhësor shqiptar, dhe këto jo në vendlindjen e mirëfilltë, por në Kosovë. Camaj si shkrimtar i provoi zotësitë e veta krijuese me të gjitha llojet dhe gjinitë letrare, duke eksperimentuar edhe në shartime dhe kryqëzime të suksesshme të tyre (prozë poetike, tekst i dramatizuar), si dhe duke pagëzuar lloje e gjini letrare që nuk kishin traditë (madrigale, palimpsest, parabolë). Në gjithë këtë vepër, të shkruar gjatë afro 35 vjetëve a më shumë, Martin Camaj është vetja që kërkon veten, të pandashmin nga fisi dhe atdheu, të pandashëm si e përmban në kuptimin burimor këtë nocion termi latin individuum (in-dividuum). Kërkimi i atdheut të munguar, i vendlindjes që nuk mund ta shohë dhe që e ndjek pas si një dënim, nuk është si në letërsinë e Rilindjes, mall për vendlindjen, vajtim për ikjen. Landi është mallkimi i fatit të tij: është gjithçka i mungon dhe duhet ta krijojë në letërsi. Ka një dallim thelbësor midis kultit të landit në letërsinë e Martin Camajt me mitin e origjinës që sundon për shumë shekuj letërsinë shqipe. Landi është paracaktimi dhe kushtëzimi shpirtëror i shkrimtarit; është njësoj si sundimi i fëmijërisë në kuptimin frojdist në fatin e njeriut dhe të krijuesit veçanërisht.

Kuptimi i atdheut, qysh në lashtësinë heroike antike greke, u shkallëzua në dy nivele – si vendi i akejve dhe më tej i çdo qytet-shteti, mbretërie a krahine të vetëqeverisur: Elada dhe Itaka, për shembull. I njëjti shkallëzim, që lejon edhe kuptimin e gjerë, edhe atë të ngushtë të atdheut, shfaqet edhe në veprën e Martin Camajt. Nuk mund të thuhet se Shqipëria fund e krye s’është e pranishme drejtpërsëdrejti në veprën e tij (të paktën në romanin “Rrathë” dhe në njërën prej dramave është i pranishëm edhe realiteti i ri shqiptar), por më shumë është e pranishme vendlindja, vetëdija e landit. Zgjedhja e shkrimtarit ka qenë krejt e logjikshme: për të mos krijuar çfarëdo opozicioni me atdheun Shqipëri, ai e ka zëvendësuar atë me vendlindjen. Kjo mund të shpjegohet me shumë arsye: letrare, psikologjike dhe politike. Ajo Shqipëri, ashtu siç ishte, nuk ishte e denjë për letërsi sipas konceptit të Camajt, por dhe që të trajtohej si anti-ideal estetik nuk ishte e mundshme. Për të duket se bindja ishte se Shqipëria në letërsi ose duhej të ishte sublime, ose nuk duhej të përmendej fare, shprehje e një delikatese të fisme. Në kushte të një botëkuptimi të tillë, Martin Camaj zgjodhi të merrej me atdheun duke iu referuar rregullisht pjesës për të tërën, vendlindjes për Shqipërinë, një metonimi krejt origjinale, njësoj si Homeri që nisjen për luftë e quan çështje të grekëve, por kthimin prej luftës në atdheun e munguar e quan të mbyllur vetëm kur Odiseu prek Itakën.

Por nuk ishte vetëm arsyeja politike dhe ajo estetike që e nxitën Martin Camajn të shkonte drejt konceptit të ngushtë të atdheut. Ishte dhe formimi i tij filologjik, etnologjik, letrar, gjuhësor, që e nxitën në këtë rrugë. Zbulimi i botëve të panjohura, i ishujve të etnikumit tradicional, i vendlindjes ende të paprekur prej zhvillimeve moderne, është qëllim parësor në veprën e Camajt. Botët e shmangura janë qëllim i Camajt edhe kur shkruan për arbëreshët apo për Gazullët e kohës humaniste. Ai përpiqet të zbulojë njeriun e vjetër shqiptar, përkundër njeriut të ri që kërkonte letërsia e realizmit socialist, por pa bërë polemika historiko-letrare me askënd.

Si dhe herë të tjera, te “Shkundullima” Martin Camaj është shkrimtari i vetmisë, është eksploruesi i shpirtit njerëzor, në kërkim të shpirtit të të parëve, që mbijeton dhe tek ai vetë si krijues. Ky kërkim, që është me talentin e shkrimtarit dhe dituritë e studiuesit, herë-herë merr karakter antropologjik. Atdheu i munguar kthehet në një atdhe letrar, në formën e fshatit buzë lumit, malësorit të Dukagjinit, të katundit të prejardhjes – Temalit; dhe ky atdhe letrar është një metonimi e Shqipërisë, por jo e Shqipërisë së re, sepse Camaj nuk i afrohet së tashmes, me ndonjë përjashtim rastësor.

Martin Camaj i shmanget Shqipërisë ideologjike dhe gjen strehë te Shqipëria etnografike, te Shqipëria shpirtërore që nuk i ndahej. Atje ai krijon opozicionin e vet me atë që quhej “Shqipëri e re”, sepse atje mbijeton ende shqiptari i dikurshëm, qoftë dhe i ashpër dhe fatal, bashkëjetues me ujqërit, përmbytjen, vërshimin, rrungajën, shkundullimën. Karakteret e Martin Camajt u ngjajnë, nëse do të përdornim një leksemë të shqiptarëve të veriut, rragâjve të maleve, që ngjanin edhe më arrogantë, si e thotë burimi i fjalës; më të egjër se egërsirat vetë. Pikërisht këto zgafella të mbijetesës së të shkuarës janë ngushëllimi i Camajt, i cili është gati të shkojë deri në kohën e dinosaurëve, mjafton të mos e implikojë letërsinë e vet me çështje ideologjike.

Në dy dekadat e fundme vepra e Camajt gjeti lexuesin e vet. Ky lexues zbulon te “Shkundullima” një vepër ku pesë novelat i bashkon mbi të gjitha fakti që vendlindja është metonimi e atdheut. Alternimi i mjedisit, prej ishujve etnografikë të Shqipërisë mbi Drin tek ishujt etnokulturorë në Italinë e Jugut, nga vendlindja te bota arbëreshe, është zgjedhje e qëllimshme e shkrimtarit për të kapërthyer Shqipërinë dhe shqiptarët nga skaji më skaj, por me një mbikalim elegant të emrit të saj.

Pse këto proza autori i quan “copa” dhe jo novela? Ndoshta për faktin se në studimet letrare në Shqipëri në gjysmëshekullin e fundmë kishte një mospajtim terminologjik me atë që quhej novelë (fr. “nouvelle”) në Perëndim, ku me këtë emërtim, si rregull, njësohej romani? Ndoshta sepse edhe përgjatë historisë së zhvillimit të prozës së shkurtër në Shqipëri, prej Koliqit e Migjenit deri te Kadare, nuk kishte një kuptim të përbashkët gjinor për novelën? Apo ndoshta sepse gjithnjë Camaj, me emërtimet e veta trillane, gjithnjë krijon probleme të tipologjisë së zhanrit, siç bën edhe me “Dranjen” dhe “Palimpsestin”? Gjithsesi, një sjellje tipike e tij, që shpesh i ka ngatërruar studiuesit: “Dranjen” e quan madrigale, ndërsa në studimet letrare njihet si prozë poetike; “Rrathë” e quan parabolë, ndërsa studiohet si roman; kurse novelat e librit “Shkundullima” i quan “copa”. Dhe ky fakt studiuesit i ka ndarë në dy palë: një pjesë i quan tregime dhe një pjesë tjetër i quan novela (por nuk mungojnë dhe terma të ndërmjetëm). Në fund të fundit, përcaktimi i tipologjisë së llojit është çështje teknike dhe nuk ka të bëjë me përmbajtjen në vetvete të veprës dhe me vlerësimin e përgjithshëm të saj. Por këto “trille” të shkrimtarit, që përsëriten edhe në rastin e veprës “Shkundullima”, kanë rëndësi për të spikatur dëshirën e tij të vetëdijshme për një atipi ndaj klasifikimeve në letërsi.

“Pishtarët e natës” është një vepër brenda veprës “Shkundullima”, ku Martin Camaj, në të kundërtën e një vargu të gjatë udhëpërshkruesish të huaj, që kishin romantizuar virtytin e lartë fisnik shqiptar dhe që madje kishin propozuar që malësitë veriore të vendit të ktheheshin në një muze të gjallë të vlerave njerëzore të së shkuarës, ku Europa sqimatare të mund të shihte historinë e vet mesjetare; zbulon një realitet krejt tjetër, një realitet të ashpër dhe paditës. Asnjë dramë nuk ndodh, asnjë konflikt nuk shpërthen, asnjë luftë, asnjë histori. Asgjë e bujshme nuk demonstrohet. Vetë jeta në katundin në buzë të lumit, midis dy kufijve: dimrit dhe verës, bjeshkës dhe vërrisë, është traumatike. Nika është njeriu i vetmisë, që duhet të mendojë për një vatër të re “nji të shtime pushke larg”, sikurse parashihej në kodin e vjetër të shqiptarëve. Ka dhe një kuptim më të ngushtë se vendlindja për atdheun, dhe ky është kushtëzimi i jetës njerëzore me tokën, jo në atë kuptim që e përdorin gjermanët, si land; por me tokën që u mban frymën gjallë njerëzve, për të shkuar më tej, te një kuptim edhe më i ngushtë: barazia e rreptë dhe fatale para dy metrave dhè për varr, banesën e përjetshme. Asgjë nuk e zbukuron dot vrazhdësinë e jetës në “ishullin natyror”, midis lumit dhe malit: as të lumet, as besimi në zanat e orët. Është një realitet që të bën të besosh se Bjeshkët e Namuna nuk është një emërtim figurativ, por pasqyra e asaj që mund t’i ndodhë njeriut që rron nën hijen e tyre. Tragjikën e njeriut rob të kodit të të parëve dhe peng të natyrës nuk pati arritur ta paraqiste askush para tij kaq dramatikisht. Mund të thuhet se Martin Camaj e ndryshoi sjelljen eufematike me njeriun shqiptar që jetonte në gjirin e maleve dhe ligjeve të rrepta. Përkundrazi, ai është i ndëshkuar nga fati. “Atonomia”, që krajlitë i premtojnë vendit të Nikës, është një “fjalë që vlen për njëqind vjet”: edhe Nika ashtu është – i vetëm dhe i bashkuar, i pavarur dhe i ndërvarur, kryemëvete dhe nën sundimin e rrethanave. Atje, në Fundinën e tij, është jeta dhe vdekja, është e shkuara dhe e sotmja, janë orët dhe egërsirat.

“Rrungaja në mars” e mbithekson fatalitetin e njeriut shqiptar të thellësive – hinterlandit malor – që letërsia e vjetër dhe e re, e vendit dhe e huaj, e kishte paraqitur si hero model: për fuqinë e mbijetesës, për pastërtinë e riteve, për lashtësinë e mënyrës së jetesës, për mitin e mikut, për shenjtërinë e virtytit. Për Martin Camajn, i cili edhe vetë kishte zgjedhur një skaj malor në Bavarinë jugore për të jetuar, duke iu afruar sa më shumë përfytyrimit të rinisë, ky është një hero i paqenë, i shpikur nga letërsia; është heroi që “e ban dekën si me le”, është heroi që thotë krenarisht se “n’kjoftë për nesër, desim sot”; është heroi që shekujt e kanë mësuar si të rrojë me nder duke vdekur; e shumta si të rrojë me nder duke mbijetuar; por pa zbuluar brenda tij modelin e njeriut që do të dijë si të jetojë. Dyshimtar ndaj pasqyrës së keqe me emrin letërsi, që kishte idealizuar njeriun e lavdishëm me dy pëllëmbë qiell mbi krye, Martin Camaj e zymtëson edhe më të vërtetën që ka marrë me vete prej viseve të vendlindjes, duke provuar se edhe ndonjë provë drite qytetërimi a ndjenje fisnikëruese që mund të depërtojë atje ku njerëzit kanë mbiemra egërsirash ka për fat rrungajën në mal, ortekun, ujqërit, vrazhdësinë e verbër të natyrës, ndëshkimin e fatit të paarsyetueshëm. Ky është njeriu që, siç shprehet autori, nuk përshëndet duke pyetur “si je”, por “a je gjallë”. Është po i njëjti njeri, që ka si përgjigje “Mirë, frymën e kemi”.

Mjediset alpine shqiptare, vendlindja e autorit, që kishin qenë mburrja e poezisë epike bashkëkohore shqiptare, janë po aq të izoluara sa Shqipëria vetë dhe po aq të dënuara nga fati për të dështuar si heronj letrarë. As njeriu i vjetër, shqiptari tradicional i kodit tradicional; as njeriu i ri, i kryqëzuar në modelin bolshevik të qëndresës, nuk përbëjnë zgjedhjen estetike dhe etike të autorit.

Në Përtejqafën alpine, Jera – studentja në shtëpi – dhe Daku nuk janë të fuqishëm jo për të ndryshuar jetën e vendësve, por as për të arritur afrimin mes tyre. Edhe kur duket se diçka po ndodh, është natyra me rrungajën e pamëshirshme, me dimrin e vrazhdë, që zhbën e zhbin gjithçka.

Bashkë me “Gjon Gazullin”, novelën tjetër të librit “Shkundullima”, në njëfarë mënyre udhëton edhe shkrimtari vetë. Njësoj si dijetari arbër i humanizmit europian, Martin Camaj vuan qenien midis dy botëve. Në një anë peng i traditës, paracaktim i së shkuarës; në anën tjetër mendimtar i lirë në një botë të lirë; në një anë protagonist zhvillimesh e mendimi në vendin e tjetrit dhe njëherësh nën mundimin se sa i ka munguar dhuntia e tij atdheut, vendlindjes, Martin Camaj e sheh Gjon Gazullin si një figurë në dilemë si dhe vetveten; një figurë që e bën vendin e vet pjesë të dritës së humanizmit europian, por nuk mund ta bëjë vetë vendin e tij të ndriçuar prej tij. Karaktere në dilemë, Camaj dhe Gazulli japin e marrin me njëri-tjetrin, ashtu si japin e marrin dy kohët me njëra-tjetrën. Dilema i bën njerëzorë karakteret e Camajt dhe teorizimet për postmodernizmin e tij, duke e ditur se postmodernizmi është armiku i karakterit, janë të dyshimta.

Ajo që bashkon dy novelat e vendlindjes – përmes “urës” me emrin “Gjon Gazulli”, bashkë me kryekarakterin e së cilës kanë mërguar familjet patronimike arbërore, duke marrë me vete stemat, kronikat, gjenealogjitë, këmbanat, ungjijtë e hershëm, shenjat e të parëve – me dy novelat që e marrin shkasin prej botës arbëreshe: “Shkundullima” dhe “Katundi me gjuhë të fshehtë”, është jeta në ishull. Arbëreshët e “Shkundullimës”, gjithaq sa edhe ata të “Katundit me gjuhë të fshehtë”, rrezikohen të humbin dhe ata Itakën e tyre, kujtimin e Moresë, Arbërisë; bashkë me humbjen e gjuhës dhe rrëgjimin e pandalshëm. Në dy novelat e para ishullin e formojnë natyra dhe kodi. Në dy novelat e tjera ishullin e formon mjedisi alogjen. Në dy novelat e para rrezikut natyror i shtohet ai ideologjik, që është i papërjashtueshëm, pavarësisht se kur i vendos autori ngjarjet. Në dy novelat e tjera rreziku është ai i përthithjes prej tjetrit. Edhe në këtë qëndrim Martin Camaj paraqitet thelbësisht tradicionalist. Në kohën kur etnocentrizmit po ia zinte vendin eurocentrizmi, ai shqetësohet për të kundërtën, rrezikun e kulturave të ngujuara prej proceseve të pandalshme përthithëse. Ëndrra e Martin Camajt për mbijetesën e një kulture ishullore tronditet prej shkundullimës, tërmetit, që ngjan si një evokim prej “Milosaos” ndoshta, veçse kësaj radhe jo për t’i dhënë shpresë ëndrrës, por për ta shuar përfundimisht atë. “Gjuha e fshehtë” e katundit arbëresh ka përballë industrializimin dhe ltinin. Edhe intelektuali vendës është bërë një shkrirje e të dyjave. Thuajse gjithçka zhvillohet në mënyrë të pakthyeshme. Fataliteti ndjek individin, të pandashmin (lat. in-dividuum); fataliteti ndjek bashkësinë; fataliteti ndoshta ndjek dhe Shqipërinë.