“RRUGA E KROKODILËVE” E BRUNO SCHULZ (PARATHËNIA NGA ROMEO ÇOLLAKU)

ROMEO ÇOLLAKU

BRUNO SCHULZ (parathënia e librit “RRUGA E KROKODILËVE”)

Bruno Schulz-i i druhej daljes në ballkonet e kateve të lartë, mëse i ndërgjegjshëm, patjetër, për forcën vendimmarrëse të fantazisë së pafre, me të cilën ishte dënuar, nga sa mund të kuptojmë prej kësaj të dhëne, por edhe privilegjuar njëherësh, të jetonte. Po ta vendosim për një çast kujtesën në punë, do të vërejmë se, shpesh, te një sërë shkrimtarësh, sidomos të këtyre rrafsheve, mallkimi dhe shpëtimi, në mos qofshin fare e njëjta gjë, rrinë pranë e pranë në të njëjtën vatër të qenies, si në një vatër zjarri dy kongjij që ndezin njëri-tjetrin. Vetëm se për këtë hebre sa të dhuntishëm aq edhe fatkeq të Drohobycz-it, shpëtimi prej shajnive të fantazisë nëpërmjet shndërrimit të tyre në letërsi, do të ishte i përkohshëm. Një tjetër shajni, kjo jo e palëndët, por hekur dhe zjarr, jo pjellë e ndjeshmërisë së tij, por e disa prej mendjeve më të mbrapshta të shekullit të kaluar, do t’ia këpuste, me dorën e një oficeri të Gestapos, fillin e jetës në të pesëdhjetat, duke ndërprerë kështu, mu në hyrje – që ta themi me fjalët e tij – të vjeshtës së begatë, edhe vrullin e njërës prej veprave më të veçanta dhe më të bukura që ka njohur ndonjëherë bota e letrave.

Nuk e dimë sa mendje tërësisht të shëndetshme vërtiten rrotull nesh, por, midis temperamentit ndoshta vërtet të sëmurë të Schulz-it, me siguri të sëmurë për ideologët, kasnecët dhe viktimat e një, do ta quaja, propagande, që na është diktuar prej shekujsh e shekujsh me radhë, dhe egoizmit të verbër e bindjeve të palëkundura të mykut të paketuar në ambalazhin joshës të dogmës, ka një dallim thelbësor. Alkimisti i mirë Schulz di ta kthejë vuajtjen në ar, në një lloj ari që vlen për të stolisur mjediset më të brendshëm njerëzorë, kurse xhelatët e tij, të munduar nga lugati i një megalomanie të papërligjshme, ndaj dhe tutkune, të cilin nuk janë në gjendje ta përballojnë vetë dhe detyrohen t’ua turrin të tjerëve, lënë mbrapa veç batërdi dhe shkrumb.

«Sikur», do të thoshte vite më vonë një tjetër përrallëtar hebre i Polonisë, Isaac Bashevic Singer, një ushtrues i sprovuar i zejes, që e lexonte bashkatdhetarin e vet drejt e në origjinal, ndaj dhe ky vlerësim përmban një peshë të dyfishtë, «sikur ta kishin lejuar Schulz-in ta shteronte jetën deri në fund, mund edhe të na trashëgonte thesare të parrëfyeshëm, por edhe aq sa arriti të linte gjatë kalimit të tij të shkurtër nga kjo botë, janë të mjaftueshëm për ta cilësuar si një prej shkrimtarëve më të rëndësishëm të të gjitha kohëve».

Schulz-i e la vulën e tij të spikatur si shkrimtar, kryesisht, në dy vëllime me tregime, «Shitoret e kanellës» dhe «Sanatoriumi poshtë klepsidrës», si edhe në katër proza të tjera, që i botoi nëpër revista letrare gjatë dy a tre vjetëve të fundit në liri, domethënë në periudhën midis dorëzimit për shtyp të përmbledhjes së dytë dhe mbylljes së tij në geton e vendlindjes, dhe që, ndoshta, dëftojnë se e kishte shestuar ndërkaq librin e radhës, afër, pak a shumë, llojit, frymës dhe stilit të dy pararendësve. Qe shkruar t’i shpëtonin hirit të luftës edhe disa ese, pak faqe nga letërkëmbimi i tij me personalitete gjithashtu të lartë – e që edhe më të lartë u dëshmuan në të ardhmen – të jetës shpirtërore të atyre viteve në Poloni, si Witold Gombrowicz e S. I. Witkiewicz, por, krahas këtyre rreshtave, edhe një numër tablosh, shumica skica me laps, për rëndësinë e të cilave nuk e gëzoj edhe aq tagrin të shprehem, vizatime që, nga ç’kam lexuar rastësisht aty-këtu, nuk zënë në artin e pikturës ndonjë vend të përafërt me atë të prozës së tij në letërsinë botërore, madje disa syresh të japin përshtypjen e zbavitjeve intime deri në vetëqesëndisje, megjithatë mbaj mend që, me një mënyrë befasuese dhe hokatare, ma patën lehtësuar së tepërmi, qysh në fillim, hyrjen në gjithësinë e këtij shkrimtari të tjetërsojtë.

Miq dhe të njohur të Schulz-it thanë se pati shkruar edhe gjëra të tjera, që, përderisa u zhdukën, urojmë tani të kenë qenë sa më pak. Përfshihet këtu edhe një roman i titulluar «Mesia», me të cilin ishte duke punuar krahas tregimeve dhe, ende, adhuruesit e tij më fanatikë shpresojnë se, qoftë edhe i papërfunduar, mund të gjendet një ditë ndokund. Vetë kishte përhapur fjalë që po e shkruante një roman të tillë, mirëpo ec e ndriçoje enigmën se ç’mund të emërtonte Schulz-i, në këtë rast, roman. Sepse, ç’është e vërteta, edhe gjithë sa kishte dhënë deri atëherë, gjithë tregimet, gjithë prozat e tjera, që, me «Pranverën», bëhen tridhjetë e dy, nuk duken, nga disa këndvështrime, edhe aq larg romanit. Edhe te këto, janë të njëjtat tema që venë e vijnë, zhvillohen deri në një pikë, braktisen e kthehen sërish, të njëjtët personazhe që lëvizin gjithandej, me të njëjtat veti krejt të rëndomta a të jashtënatyrshme secili, të munduar secili nga të njëjtat fantazma apo vrunduj të brendshëm, të bindur ndaj të njëjtëve demonë. Kemi të bëjmë me një histori të vetme, me historinë e një fëmijërie, gjatë rrëfimit të së cilës Schulz-it iu desh, me ç’kuptohet, të mbante, herë pas here, frymën, ta ndante në pjesë dhe, pa u shqetësuar shumë as për rrjedhën kronologjike dhe as për të tjerë parametra klasikë, t’u vendoste tituj.

Mirëpo, e gjithë kjo afri me romanin, e theksoj, vetëm në disa këndvështrime, sepse, më së shumti, prozat e Bruno Schulz-it na paraqiten si pa ndonjëfarë lidhjeje kushedi, jo me romanin, por as me prozën. Tregimet e tij, më tepër, të japin përshtypjen sikur qëndrojnë diku, pothuajse të baraslarguar, midis një romani epope, siç quajmë të tillë «Uliksin», dhe një poeme thellësisht lirike. Na janë përcjellë me etiketën e tregimeve, ndërkohë që, me sy të lirë, duken roman, kurse, me ndihmën e një lenteje çfarëdo, poemë. Janë një roman që solli risi për nga struktura, një poemë që solli risi për nga manierat. Singer-i, duke qenë vetë shumë prozator, ngulmonte ta përqaste Schulz-in me Proust-in dhe me Kafkën. Me të drejtë, sepse përshkrimet e imtësishëm dhe të tejzgjatur të disa prej zhvillimeve më mikroskopikë në botë të kujtojnë, detyrimisht, të parin, kurse shndërrimet e njerëzve në kondorë e në gaforre, të dytin. Sidoqoftë, këto ngjashmëri duhet të kenë qenë të qarta edhe para se t’u mëshohej nga Singer-i. Por, kur ky shton se asnjëri nga të dy, as Kafka dhe as Proust-i, kurrë nuk shkuan dot deri aty ku arriti, hera-herës, Schulz-i, atëherë e portretizon këtë saktësisht dhe na grish të hamendësojmë një zonë të largët, që i bie të ndodhet përtej kufijve të prozës, në «territorin sovran të poezisë».

Gjithsesi, po të kisha ambicie prej studiuesi, po të më nevojitej patjetër qartësia e skedimit të gjërave, besoj se letërsia e Bruno Schulz-it, sado e veçantë, nuk do të më dukej krejt e parenditshme, jashtë gjithë farefisnive dhe traditave, teksa, fjala vjen, me moskokëçarjen kundrejt rregullave të çdo kompozimi konvencional, me parodizimin e solemnitetit, me retorikën e rreme dhe kinse hijerëndë, me humorin e zi, më sjell menjëherë ndërmend, vetëm falë të gjitha këtyre ngjashmërive dhe aspak fatit të përbashkët prej të mbeturish pa varr, një tjetër poet të prozës, Lautréamont-in e «Këngëve të Maldororit», por, meqë erdhëm te frëngjtë, edhe Baudelaire-in e «Parajsave artificiale», deri diku, apo Michaux-në, madje, në jo pak faqe, kur i lë mënjanë shakatë për t’u zhytur tërësisht në poezi të kulluar, edhe Mallarmé-në e barokut të figurave të njëpasnjëshme, metaforave që lindin njëra-tjetrën në një reaksion zinxhir. Dhe, doemos, shkrimin syrrealist, që shënonte pikun e lulëzimit pikërisht gjatë atyre pak viteve kur edhe Schulz-i lëvroi letërsinë.

Poezia e kulluar: ky është fjalëkalimi për të hyrë në veprën letrare të Schulz-it, një vepër që, ndonëse rrëfen vërtet historinë e një fëmijërie, nuk ka kurrsesi për qëllim të na njohë, siç jemi mësuar në kësi rastesh, me një vargan kujtimesh vetjakë, aq më pak kujtimesh realistë, por me përjetimet e brendshëm të një morie mbresash të asaj moshe, të grumbulluara këto kapicë si në pamjet e gravurave të vjetra, që aq shumë e magjepsnin dhe e ndikonin autorin, përjetime që, thjesht, mund të merrnin shkas nga një ngjarje e rëndomtë, nga një grimcë e parëndësishme njëmendësie, dhe që, pastaj, fantazia e Schulz-it i përpunonte në mekanizmin e saj të ndërlikuar dhe, si përfundim, i pajiste me flatra. Personazhet e tij janë njerëzit e shtëpisë, babai, nëna, shërbyesja e familjes, ndonjë ungj, teze, kushëri a fqinj dhe, njëkohësisht, nuk janë fare këta. Shfaqen, fillimisht, në skenë si njerëz të zakonshëm dhe, paspak, papritur, shndërrohen në heronj të mjegulluar të një epike legjendare.

Schulz-i nuk ishte romantik, nuk i mjaftonte kujtesa, synonte një ripërjetim sa më të gjallë të drithërimave të fëmijërisë, një rikthim pothuajse të plotë në motet më të pafajshëm të jetës. Vetëm kështu mund të shpjegohen, te një stilist i rrallë si ai, ca «gabime» të atykëtushëm prej shkatarraqi, ca «pakujdesi» prej fillestari në letra, siç janë, veç strukturës kastile të hallakatur që e përmendëm, edhe mbiemrat e panumërt, epitetet e mbingarkuar me shkëlqim e madhështi, ndoca fjalë që i përsërit aq dendur dhe në distanca të vogla nga njëra-tjetra, si gjoja gjurmë të një nxitimi fëmijëror, të një shkrimi me të vërtetë automatik.

Një mjeshtër i stërholluar i dëlirësisë.

Shënim. Teksti i mësipërm është parathënia e librit Bruno Schulz, «Rruga e krokodilëve» [vepra e plotë në prozë], përkthyer nga Romeo Çollaku, botimet Pika pa Sipërfaqe.