AGRON TUFA – ORIGJINA E TERMAVE PËRKTHIM/ ME PËRKTHYE DHE SHQIPËRIM…

28/05/2020

AGRON TUFA

**ORIGJINA E TERMAVE PËRKTHIM/ ME PËRKTHYE DHE SHQIPËRIM NË PËRKTHIMOLOGJINË TONË**

Mungesa e fjalës “përkthim”/ “me përkthye”

Shekulli XX e gjen letërsinë shqipe në një “bankrot” përvojash të huaja përkthimore. Orët e letërsisë shqipe janë të ngadalta, të çorientuara, madje krahasuar edhe me kulturat fqinje të Ballkanit, që kanë një gjysmë shekulli pavarësi. Dhe dihet që orët e letërsisë së një gjuhe fillojnë jo me datat e shkrimit, por me datat e hyrjes në komunikim. Në këtë kuptim, themi se ne kemi një letërsi me moshën e shtetit, e ajo ka hyrë krahasimisht vonë e me mjaft vështirësi në komunikim me lexuesin e saj. Ka qenë një proces i ngadaltë, si në torturë. Ashtu si një autor, që provë të formatit serioz ka përkthimin e veprës në një gjuhë tjetër, edhe letërsia shqipe duhet t’i nënshtrohej sprovës së përkthimit, për të harruar djerrinën shumëshekullore të gjuhës së saj të shkruar. Në shqip, që prej kohës së Buzukut e Bogdanit, nuk ishte përkthyer asnjë tekst i huaj, së paku laik, asnjë autor. Shqipja, si gjuhë e shkruar, nuk numëronte në repertorin e saj, deri në fund të shekullit XIX, as madje ndonjë nga klasikët e antikitetit greko-romak. Vargjet e Luigj Gurakuqit, duket se i bëjnë jehonë kësaj gjendje:

E q'atëhere shkelun s'kish kambë njeri
N'at pjesë ku kthye ka përs'ri Maroni,
Ku ndodhet Dija e ku mbretnon Homeri.

Madje, deri në të hyrë të shekullit XX nuk ekziston as vetë fjala “përkthim” apo “me përkthye”. Këto fjalë nuk i gjejmë as te Budi e Bogdani, e as te shkrimtarët e tjerë të veriut. Nuk gjenden as te fjalorët e vjetër, si të G. Meyerit, Rosit, Jungut e të Kristoforidhit. Fjalori i Rosit, në pjesën e parë italisht-shqip, fjalën “tradurre”, “traduzione” e përkthen me fjalët: me sjellë, me kthye, të nkthyem; edhe në pjesën shqip-italisht, për këto fjalë ka fjalët shqip “me kthye“, “me sjellë” e jo “me përkthye“. Edhe Kristoforidhi, ndër Ungjijt që ka përkthyer gegnisht e toskërisht, shkruan “këthyem” gegnisht, “këthyer” toskërisht e jo “përkthyem” e “përkthyer“. Në fjalorin e vet, Kristoforidhi përdor trajtën “me këthye” (se “me përkthye” nuk ka) dhe ndër kuptimet e tjera nuk e përmend aspak kuptimin e përkthimit. Prej shkrimtarëve të veriut janë përdorë fjalët “me sjellë”, “të sjellun” për “tradurre” e “traduzione”; prandaj, Fjalori i Rosit e ai “Bashkimit”, fjalëve “me sjellë“, “të sjellun“, veç vështrimeve të tjera, u shenjojnë edhe atë të tradurre-s e traduzione-s. Trajtat “me përkthye” dhe “përkthim” i gjejmë për herë të parë vetëm në Fjalorin e “Bashkimit” dhe mbas kësaj date edhe në të gjithë fjalorët e tjerë të mëvonshëm. Por, fjalët “me përkthye” dhe “përkthim” janë më të vjetra se të vitit 1908, kohë kur është botuar Fjalori i “Bashkimit”. Kur janë përdorur për herë të parë këto emërtime të posaçme që shenjojnë thelbin e veprimtarisë krijuese e intelektuale të ndërmjetësimit gjuhësor?

Sipas vëzhgimeve të Aleksandër Xhuvanit, fjalët “me përkthye” dhe “përkthim” kanë zënë të përdoren nga mbarimi i shekullit XIX dhe nga fillimi i shekullit XX. Me 1897-n u botua në Bukuresht gazeta “Shqipëria” dhe në Bruksel gazeta e përkohshme “Albania”. Ndër shkrimet e këtyre dy fletoreve del së pari fjala “me përkthye” e “përkthim”. Pas saj, të njëjtat trajta përdor edhe gazeta “Dielli” më 1909-n në Boston.

Këtu nuk kemi qëllim të zgjerohemi në imtësitë dhe zanafillën fjalëve “me përkthye” dhe “përkthim”, por për të krijuar një ide mbështetëse të asaj situate kur në gjuhën shqipe mungonin jo vetëm përkthimet, por edhe vetë termi, në trajtën që njohim sot.

Shqipërimi si variant i përkthimit

Noli e theu traditën e fjalës “përkthim” që në zanafillë të këtij arti në Shqipëri dhe që e kemi shpjeguar më lart, me futjen e termit “shqipërim” e tok me këtë, krijoi një traditë, një shkollë, së cilës kemi të drejtë t’i referohemi si “shkolla noliane e përkthimit“[1]. Ashtu siç kemi përshkruar origjinën e përdorimit të termit “përkthim” në historikun e botimeve tona, ashtu edhe termi tjetër antinomik apo dhe alternativ “shqipërim”, nuk është përdorur për herë të parë prej Nolit, siç mendohet në përgjithësi. Për herë të parë termin “shqipërim” dhe në trajtën “të shqipëruar” e përdor Jani Vreto në gazetën “Drita”, nr. 1, të vitit 1884[2].

Termi “shqipërim”, i përdorur nga Noli, mbulon semantikisht përkthimin e teksteve letrare nga gjuha e huaj në shqip. Nuk lidhet aq me besnikërinë e produktit përkthimor, se sa me një qëndrim vlerësues ndaj përkthimit letrar në përgjithësi, një kundërvënie e llojeve të tjera të përkthimit. Kuptimi që mori fjala “shqipërim” për të shënuar një përkthim (letrar) të cilësisë së lartë, i përket një kohe më të vonshme. Ajo lidhet me modelin përkthimor të krijuar nga F. S. Noli, i cili arriti të inkuadronte natyrshëm në mjedisin gjuhësor e më gjerë, atë kulturor shqiptar, disa emra të njohur të letërsisë botërore (U. Shekspirit, H. Ibsenit, O. Khajamit, Servantesit, B. Ibanjezit etj.)[3].

Cili është thelbi i metodës noliane të përkthimit?

Njohës i mirë i gjuhëve dhe letërsisë së tyre, përpjekjet për krijimin e modeleve metrike me efekte dinamike, aliterative e formale, ku bazë janë kundërgoditjet tingullore me një strukturë fonetike të përsosur, orator e polemist, Noli punonte për përsosjen e mjeteve shprehëse dhe kishte një intuitë të lindur për një mimesis të shpejtë, një gjeni i përshtatjes. Të gjitha këto cilësi që i gjejmë në krijimtarinë e tij origjinale, këtë kromatikë, e gjejmë të shkrirë e te veprat që “shqipëroi”. Si në poezinë origjinale, ashtu dhe në përkthime, Nolin e tërhiqnin analogjitë kontekstuale me frymën e kohës që jetoi[4]. Këtë e konfirmon edhe me “introduktat” që shkroi, për të paraprirë dhe orientuar receptimin e veprës së sjellë në shqip. Këto introdukta nuk përbëjnë analiza të veprave të përkthyera, nuk mund të amnistohen në kuptimin filologjik, por ato janë të kuptueshme në hullinë e ideologjizimit të përkthimit (kursivi im, A.T), si një lëmë e trajtuar nga teoritë moderne mbi konjunkturat politike dhe ideologjike mbi produktin përkthimor. Po të kemi parasysh përzierjen pasionante të Nolit në politikën shqiptare të atyre viteve, kuptohet se pse atij ia tërheq ana të “trafikojë” simbolika të tëra të veprave të “shqipëruara”, siç është flagrant rasti i Don Kishotit (që, sipas tij, përfaqëson fatin e bejlurçinave e dallkaukëve”), motivimi i vrasjes së Jul Qesarit etj. Pra, Noli “ka frikë” ta lërë lexuesin të komunikojë në mënyrë neutrale me tekstin, ta shijojë e të meditojë mbi të në mënyrë të pavarur, prandaj nxiton menjëherë ta “orientojë” aty, në atë hulli që përbën ndjeshmërinë e tij.

“Që veprimtaria përkthyese e Nolit paraqitet si një akt politik, përtej kuadrit filologjik, dëshmohet edhe nga dy përpjekje përkthimore të veçanta: a) “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” të S. Frashërit, të cilën e përktheu në gjuhën greke, gjuhë në të cilën kishte hedhur bazat e edukimit të tij dhe e njihte si nivel gjuhe amtare, ashtu dhe në nivel akademik dhe, b) Përkthimi i teksteve liturgjike nga greqishtja në shqip. F. S. Noli kreu shtatë përkthime liturgjike: Shërbesën e Javës së Madhe, Librën e Shërbesave të shenjta të Kishës Orthodhokse, Librën e të Kremteve të Mëdha të Kishës Orthodhokse, Triodin e vogël, Lutjesoren, Pesëdhjetoren e Vogël dhe Uratoren e Kishës Orthodhokse. (Beduli 1997:16-19, 27).[5]

Më 1908-n pohon se, “M’u nxi shpirti nga këto kthime, se janë jo vetëm të vështira e të zorçime, por edhe të mërzitura fort“, një qëndrim befasues për një njeri që merret me punë të fesë dhe që tingëllojnë si blasfemi (Shuteriqi 1987:267, Noli 1988a: 38). Çfarë e ka detyruar Nolin të merrej me një punë që nuk e kishte fort për zemër? Besojmë se si përzierja në çështjet e fesë dhe besimit, po ashtu edhe të përkthyerit (apo “të kthyerit” ose “kthimi”, sikundër e quan ai) shihet si një imperativ kombëtar (Noli 1998b: 146-149), meqenëse vëmendjen e ka të përqendruar në përkthime veprash letrare, për të cilat kombi ynë ka shumë nevojë” (Beduli 1997: 18). Demoni i shqipëruesit fitoi mbi akribinë e përkthyesit fetar. Noli “guxoi” të bënte përkthim të lirë të teksteve liturgjike, duke përshtatur e shkurtuar pjesë nga origjinali dhe duke cenuar njëkohësisht përmbajtjen e tyre për hir të melodisë. Mirëpo kjo mënyrë të proceduari është kritikuar, p.sh., nga A. Xhuvani (Shuteriqi 1987: 262) dhe, siç është vërejtur, bën që këto të mos mund të përdoren si tekste zyrtare të Kishës Ortodokse të Shqipërisë (Beduli 1997: 29).

Me përkthimet e veta F. S. Noli fuqizoi letërsinë e brishtë shqiptare, e cila kishte nevojë të plotësonte diafragmën dhe vokabularin e vet shprehës estetik me kryevepra në gjini të ndryshme. Prandaj, nuk është e rastësishme që në inventarin përkthimor të Nolit, përveç poezisë, kemi edhe prozën, konkretisht romanin dhe dramën. Që letërsia shqiptare të hynte në fazën e saj të pjekurisë së vet, i duhej jo vetëm poezia, por edhe gjinitë e llojet e tjera. Në pamundësi të një prodhimi letrar vendës, në mungesë të veprave madhore shqiptare, vinin në ndihmë kryeveprat e shqipëruara prej F. S. Nolit.

Por, Noli përdori termin “shqipërim” për t’i dhënë vetes një liri, shpesh edhe të shfrenuar personale në sjelljen karshi tekstit të origjinalit. Si do të përkthehej në anglisht, fjala vjen, folja shqipëroj? “Translate into Albanian” ndoshta nuk do të mjaftonte, “albanize” do të kishte nënkuptime të ndryshme, që do të pajtoheshin me mënyrën se si e shohin çdo gjë shqiptare anglishtfolësit joshqiptarë.

Më lart u tha se folja shqipëroj (dhe emri përkatës shqipërim) nuk përbën neologjizëm të krijuar nga F. S. Noli, përderisa konstatohet e përdorur edhe para tij. Por kjo fjalë e përdorur si term në kuadrin e një veprimtarie përkthimore, fiton përmbajtje klasifikuese kuptimdalluese. Ajo përdoret për veprat letrare të përkthyera bukur. Prapëseprapë, edhe pse i përdorur si term, konotacioni është i pashmangshëm. Fjalët shqipërim/shqipëroj nuk mund të perceptohen si kuptimisht neutrale, thjesht denotative (shenjuese). Ato bartin përherë nënkuptimin e një teksti që është më shumë një tejçim i thjeshtë mesazhi, të formatuar sipas shijes së lirë subjektive. Lidhen me atë magji që sjell krijimi dhe rikrijimi, dëshmuar me tekste që paraqiten si raste unikale.

Përdorimi terminologjik i shqipërimit, i parë në kuadrin e një polisistemi letrar e kulturor, në të cilin përfshihet edhe kultura shqiptare, si në formë ashtu dhe në përmbajtje, bëhet bartës i një koncepti mbi përkthimin. Natyrshëm shkon mendja te klasifikimi i F. Schleirmacher-it (1838), i cili dallonte dy praktika përkthimi: tëhuajësimin (foreignization) dhe kombëtarizimin (domestication). Për kombëtarizimin ai përdorte fjalën gjerman Verdeutschung, që do të thotë “gjermanizim”, e cila mund të shihet si përkatësja gjermane e shqipëroj. Mendojmë se, Noli, me një kulturë të gjerë enciklopedike, me përvoja në tekstet e ndryshme, sikundër dhe fakti që dinte gjermanisht e ishte në koherencë me mendimin përkthimologjik të kohës, e ka njohur filozofinë përkthyese hermeneutike të F. Schleiermacher-it.

I vendosur në perspektivën e debatit diakronik për përkthimin: shkronja apo shpirti, përkatësia formale apo saktësia kuptimore, termi “shqipërim” u konceptua si kundërvënie ndaj përkthimit të ashtuquajtur “fjalë për fjalë”. Megjithëse ekzistonte dhe përdorej edhe para tij, termi shqipërim/shqipëroj u lidh asociativisht me punën shembullore të Nolit për shkak të rëndësisë që patën përkthimet e tij në kulturën dhe shoqërinë shqiptare. Megjithëse po mbushet shekulli, përkthimet e tij letrare mbeten ende të pazëvendësuara, por ndoshta jo se janë të pazëvendësueshme.

Sipas modelit që krijoi F. S. Noli, shqipërimi duhet të plotësojë disa kushte për t’u cilësuar si i tillë: kërkohet jo vetëm përsosmëria stilistike e tekstit mbërritës, por edhe rëndësia letrare e tekstit burimor (të cilën vetë Noli nuk e ka zbatuar me korrektesë). Mandej, autori i origjinalit duhet të jetë faktor impakti në letërsinë ardhëse, i përkthyer nga një penë e fortë e letrave shqipe. Noli ishte i tillë.

Në të vërtetë, praktika përkthimore e ka reduktuar përdorimin e këtij termi kryesisht si referim ndaj F. S. Nolit. Përdorimi i fjalës shqipërim në raste të tjera ngjan më shumë si shpërdorim, po të veçojmë disa shembuj përkthyesish të ndritshëm (p.sh., Skënder Luarasi, Vedat Kokona, Vexhi Buharaja, Misto Treska, Jorgo Bllaci etj.), madje edhe për vetë ata përkthyes që ishin nxënës në kuptimin e influencës së Nolit, si Kuteli, i cili nuk e përdori asnjëherë termin “shqipërim” të trashëguar nga Noli.

A mund të thuhet se F. S. Noli krijoi një shkollë shqiptare të përkthimit letrar? Vetë Noli, me gjithë repertorin tepër të madh të teksteve të përkthyera, me gjithë përvojën e madhe të përkthimit të zhanreve të shumëllojshme, për dëshpërimin tonë, nuk na ka lënë qoftë dhe ndonjë copëz të vogël mbi parimet që udhëhiqnin krijimtarinë e tij “shqipëruese”. Nëse shënimet e përkthyesit janë diç e vetvetishme në çdo kulturë përkthimore, jo vetëm në rastin e Nolit, por në përgjithësi te të gjithë përkthyesit shqiptarë, ne nuk ndeshim në shënime të tilla të çmueshme. Por duke konsideruar “traditë” apo “shkollë” trashëgiminë përkthimore të tij, ndikuese te të tjerët, mund ta pranojmë praktikisht si shkollë. Noli përktheu jo si filolog, por si letrar. Dalja jashtë kornizave të origjinalit nganjëherë është shokuese dhe proverbiale. Te “Don Kishoti i Mançës” Noli na flet për një Universitet të Domosdovës, ndërsa “Korbi” ka dyfishin e vargjeve të origjinalit, duke prishur strukturat formale, fonetike e sintaksore të tekstit origjinal. Apogjeun e mbërrin në një rast me poezinë “Dashuria e fundme/ Posljednnaja ljubov” e poetit rus F. I. Tjutçev, ku thuajse fare pak ka lidhje “shqipërimi” i Nolit me origjinalin e poezisë. Pikërisht kjo liri e tejskajshme i bën “shqipërimet” e Nolit jo njohje me përvojën e vargjeve dhe metrikave të origjinalit, të cilat janë një shans i mrekullt për begatimin e prozodisë dhe mjeteve shprehëse, por krijime personale të Nolit, me shkas autorin nga merr ai shkak për të prodhuar një krijim të vetin paralel me origjinalin. Me kohë ky tipar lojacak i Nolit, fillon të shndërrohet në ves me alibi Nolin, ku origjinali shihet si pretekst për të ndërmarrë aventura të pashembullta arbitrare.

Origjina e termave 'përkthim/ me përkthye' dhe 'shqipërim' në përkthimologjinë tonë

Diskursi përkthimor “në parim” i Konicës

Zanafillës i çdo dege e prirjeje të modernitetit, Konica është ndër të parët që, në mos krijon polemikë, të paktën shtron në parim çështjen e përkthimeve. Diskursi i Faik bej Konicës është parimisht strategjik dhe kulturologjik. Është strategjik, sepse përqendrohet të gjuha letrare. Konica shtron me të madhe nevojën urgjente të pasurimit të shqipes si gjuhë, me përvojën e përkthimeve, por këtë nevojë e shtron paralelisht me gjuhën në të cilën duhet të bëhen këto përkthime. Krahas nevojave kulturore që i duhen shqiptarit për ushqim shpirtëror e ndjenjë të së bukurës, Konica thekson kërkimin e një gjuhe efikase për t’ua përcjellë përkthimet të gjithëve, që ta shijojnë njëlloj. Konica kërkon modelet kombëtare letrare mbi të cilat duhet të shartohet kultura e marrë nëpërmjet përkthimeve, por edhe traditën e gjen shumë të varfër. Në poezi, përveç një poemi të Jul Varibobës (“Gjella e shën Mëris së virgjër” 1762), veprës së De Radës me “Milosaon” dhe “Lulet e Verës” së Naimit, që përmbledh, po në këtë vëllim dhe përkthimin e këngës së parë të “Iliadës”, – Konica nuk gjen gjë të re.
Por, nëse në poezi ekzistojnë ca pak modele, atëherë në prozë, Konica nuk gjen dot asgjë. Si ngushëllim të vetëm në këtë mungesë, Konica sheh Kristoforidhin: “Edhe pse në shqip nuk ka vepër origjinale të lexueshme në prozë, megjithatë, mund të themi se ajo ka arritur në një shkallë të konsiderueshme të përsosjes me përkthimin e Evangjelëve nga Konstantin Kristoforidhi i Elbasanit, përkthim gjenial dhe, kjo fjalë e marrë në kuptim relativ, nuk është e tepërt, sepse ka kohë, që në gjuhë të tjera, fjala e Dijetarit po dobësohet dhe po bëhet banale, në versionin e Kristoforidhit, ajo ka një fuqi hyjnore dhe një graciozitet mallëngjyes e bindës që na step, e sidomos pasazhi (Predikimi në Mal, për shembull) që këtu me siguri është superior ndaj tekstit grek. Për të vështruar rëndësinë që ne ia atribuojmë Kristoforidhit, duhet të kemi ndërmend vendin që Amyot, përkthyes i Plutarkut, mban në letërsinë frënge” (“Letërsia shqiptare” 1897)[6].

Diskursin gjuhësor Konica e prek me një mprehtësi largpamëse në artikullin e vitit 1905, me titull “Për themelim të një gjuhe letrare”. “Një nga çështjet më të rënda të literaturës shqipe – thotë Konica – është pa fjalë çështja e themelimit të një gjuhe letrare”. Për të bërë një “jetë të përbashkshme” kombëtare, Konica thotë se shqiptarët duhet që, bashkë me zgjerimin, të zgjerojnë dhe gjuhën e tyre. “Ky trup i ri, Kombi – ka nevojë për një organ të ri. Si do ta ndjejë shqiptari i Pejës se është nga një komb me shqiptarin e Filatit, kur të mos jetë një gjuhë e përbashkme mes tyre? <…> Sot librat që shtypen s’hyjnë në punë, përveç në qytete të auktorit”[7]. Konica u drejtohet disa shembujve e përvojave të kulturave të huaja, për parimet ku janë mbështetur në krijimin e një gjuhe letrare të përbashkët. Por ne, thekson Konica, “koha na mungon, për t’i lënë dialektet të rriten. Si do të merremi vesh atëherë?”. Konica jep idenë e tij mbi gjuhën e përbashkët letrare, duke lënë një testament të zgjidhjes së kësaj çështjeje, testament, që fatkeqësisht, nuk u zbatua, përkundrazi u tradhtua në kohët e mëvonshme të vitit 1972. Ideja e Konicës, e përkrahur nga shumë personalitete letrare e intelektuale të kohës, veçanërisht nga Komisia e Shkodrës, është ajo, që e redukton në pak fjalë: “Është një gjë e thënë popullore në Shqipëri. Turqisht’ e Stambollit, greqisht’e Athinës dhe ship’ e Elbasanit”. Mjerisht Elbasani, sado q’është qendra e Shqipërisë, flet gegërisht, dhe lartësimi i dialektit elbasanor në shkallë të gjuhës letrare do të jetë dënimi i toskërishtes. Nuk mundim, pra, të zgjedhim dialektin e Elbasanit, as ndonjë tjetër dialekt; po mundim – dhe kjo punë ndryshon shumë – ta marrim dialektin e Elbasanit si udhëheqës e si pajtor. Është sigur se nuk kemi në dorë ta forcojmë botën të sillet si e do arsyeja, atdhesia, nevoja e kohës. Edhe sikur ta kishim në dorë s’jemi nga ata që kllasin gjindarmërit në fushë të mendjes”[8]. Qëllimi strategjik i Konicës me “gjuhën letrare të përbashkme” është komunikimi i madh me një gjuhë, e cila të mbledhë në vetvete gjithë energjinë e psikes së kombit, pa i bërë asnjë hile asnjërës pjesë, për “të lartësuar gjuhën shqipe” e jo për ta shtrënguar “të heqin botën pas si dele”; qëllimi është, sipas Konicës, “t’i japim secilitdo të kuptojë”. Pikërisht të kundërtën e kësaj porosie të Konicës zbatoi i ashtuquajturi Kongres i Drejtshkrimit, duke mos marrë dialektin e Elbasanit si “pajtor”, por me vendim politik – toskërishten. Efekti i parë e ndoshta më i madh negativ i këtij vendimi pasqyrohet, sidomos, në alienimin e krejt repertorit të teksteve të shkruara në gegnisht nga Buzuku e këtej, por gjithashtu edhe krejt repertori i teksteve të përkthyera në gegnisht, pjesa dërrmuese e të cilave përfshin gati 100% të letërsisë klasike greko-latine.

Përveç shtrimit të diskursit rreth gjuhës, Konica ka një meritë tjetër: në analizat recensionuese të tij, ai kallzon saktë statusin e teksteve origjinale tek autorët që merr në shqyrtim dhe tekstet që janë përshtatur, duke e sfumuar me procedime të lira statusin e tekstit nistor të një autori të huaj. Kështu, njohjet e holla të Konicës na kallzojnë pagabueshëm origjinën e lirikave apo bukolikave tek Asdreni apo, në mënyrë të veçantë, tek Çajupi, 17 vjershat e ciklit “Dëshirë” si vjersha të “shqipëruara” nga Tibuli. Faik Konica është i pari që përdor termin “shqipërim”, i cili do të hyjë e bëhet traditë nëpërmjet punës kolosale përkthimore të Imzot Fan. S. Nolit. Madje, Konica ka një nga kontributet më të hershme në përkthimin për herë të parë të disa autorëve në shqip, vërtet në trajtë copash e fragmentesh, por edhe kjo, është krejt në frymën avangardë të tij, që më shumë i jepte rëndësi çeljes së një shtegu, se sa shkuarjes gjer në fund. Nga koleksioni i përkthimeve të Konicës janë Përrallat Arabe të 1001 netëve, dhe fragmentet nga Kalidasa (“Sakuntala”, dramë, fragment), Pjer De Ronsar, Francis Bekon, H. Neuman, U. Shekspir, P. B. Shelli, F. Shiler, H. Hajne. Disa ide të drejtpërdrejta mbi përkthimin, Konica gjen rast t’i shprehë në parathënien e të vetmit libër të botuar me 190… me titull “Nën hijen e Hurmave”, me nëntitull “prralla t’Arabisë”. Libri është botuar në Boston, si duket nga autori, gjykuar nga shënimi: “Shtypur me harxhet e përkthenjësit” dhe emri i përkthyesit shënohet me inicialet F. K. Siç ndodh rëndom me përkthyesit, edhe Konica idetë e tij i parashtron në fund të parathënies, duke i mëshuar si nevojës së pasurimit të shqipes nëpërmjet përkthimeve, ashtu dhe bukurisë së tekstit për një gjuhë të zgjedhur me virtyte artistike: “…Edhe ne të lodhur nga mundimet e jetës, le të qëndrojmë si udhëtari i Saharës në një oasis, dhe le të këndojmë ndonjë nga prrallat që tregojnë nën hijen e hurmave. Gjuha shqipe, aq’ e vjetër sa gërqishtia dhe latinishtia po e mbetur shumë pas nga shoqet, ka nevojë të shvillohet e të vejë përpara që të fitojë kohën e humbur. Kemi nevojë prej dy soj veprash: gjëra origjinale, të çpikura prej shkrimtarësh të vërtetë; edhe përkthime. Në sheshin e parë pothuase s’kemi bërë gjësendi; në sheshin e dytë kemi dy kryevepra: prrallat e La Fontaine-s të shqipëruara prej Çajupit, edhe versionin prej Fan Nolit të tragjedisë shakespeariane Othello, the Moor of Venice. Jashtë këtyreve, me ç’gjë mund të mburremi? Janë qindra libra me famë, vepra mendimi ose vepra ëndrre, që duhen përkthyer sa më mirë dhe sa më shpejt. Dhe në mes të tyreve, më duket se duhet të jetë dhe vepra prej së cilës përkthejmë sot një pjesë.

Ndonëse përkthimi nuk është drejt për drejt nga burimi arabisht, jemi munduar t’i japim ngjyrën e duhur duke përqasur disa përkthime me atë të Lane-it që u muarr për themel, dhe duke studiuar për s’afërmi mënyrat dhe kthimet e fjalës në gjuhën arabishte. Që të ketë përkthimi dhe një farë vlere letrare, u-kujdesme që shqipja e përdorur të jet’ e gjallë dhe sa më tepër e çliruar nga fjalë të ra e të panevojshme”.

Estetika e përkthimeve të Konicës, sidomos në këtë vëllim me përralla, ka të bëjë me zgjedhjen e fjalëve dhe fjalive sipas një higjiene të rreptë, duke krijuar një tekst të thjeshtë e të çlirët në akord me tonin e ngrohtë komunikues të përrallës, brenda formulimesh të kursyera nga fjalët e tepërta. Nëse për Nolin, për shembull, është karakteristike tejngopja me një vrushkull fjalësh të huaja, kryesisht turqizma (ndofta kjo ka pas qëllim komunikimin në nivelin e kulturës së lexuesit të gjerë shqiptarë të kohës), te Konica gjithçka është e kulluar, shqipe, në fjalë, në konstruktet e fjalive dhe shprehjeve të figurshme, aq sa të duket, sikur, edhe pse kanë kaluar 100 vjet nga përkthimi, ke të bësh me një tekst bashkëkohor të shkruar gjithë lajle të gjalla e të thjeshtë e, sidomos, me thjeshtësi, shije e koprraci të ndershme.

Shënim. Ky tekst u botua për së pari në revistën me profil studimor letrar, “Pasqyra e t’rrëfyemit”, në numrin e parë të saj.

[1] Shih në Pro translatore, Edmond Tupja, Ombra GVG, Tiranë 2004.
[2] Shih Aristotel Spiro, Fan S. Noli dhe shqipërimi si antinomi terminologjike, faqe 314, në almanakun F S. Noli në 130-vjetorin e lindjes, botim i Universitetit “Fan Noli”, Korçë, 2012.
[3] Po aty.
[4] Korab Hoxha, Noli, një gjeni i përshtatjes, Cogito, nr. 4, Tetovë 2011.
[5] Sipas Aristotel Spiros, po aty.
[6] Faik Konica, Vepra, faqe 121-122, Naim Frashëri, Tiranë 1993, përkthim nga frëngjishtja i Ibrahim Rugovës.
[7] Po aty, faqe 141-142.
[8] Po aty, faqe 143.