AGRON TUFA – SHNDRITJA DHE SHUARJA E NJË METEORI

AGRON TUFA

SHNDRITJA DHE SHUARJA E NJË METEORI

(Mbi krijimtarinë e poetit avangardist Ilir Belliu, 1971-2001)

I

Ilir Belliu hyn në radhën e atyre poetëve, të cilët patën në jetë veçse një udhëzë të shkurtër flakërimi dhe shuarjeje, sikundër se është udha e djegies së një meteori gjer sa shuhet në gji të dheut. Letërsia në përgjithësi është e mbushur plot me raste të tilla të dhimbshme, aq sa vetë poetët sikur instinktivisht ngulmojnë të shkëndrijnë me dritat më lëbyrëse para shuarjes së tyre, por me një asi inkadishence që mbetet e pashlyeshme në kujtesë (kuptohet – në kujtesën letrare, pasi për atë është fjala). Të tilla janë vdekjet tragjike në moshë të re dhe në kulm të krijimtarisë së tyre, si vdekja e 22-vjeçarit Vsjevollod Knjazjev, e mendimtarit 23-vjeçar Otto Weiniger, e 24-vjeçarit Jacques Vache dhe Atila Jozhef , e 26- vjeçarit John Keats, e 27-vjeçarëve Mihaill Lermontov, Velimir Hljebnikov, Georg Trakl dhe e poetit shqiptar Migjeni; e 29-vjeçarit Novalis, e 30-vjeçarëve Sylvia Plath, Sergej Esenin, Hart Crane, e 37-vjeçarëve Rjunoske Akutagava, Aleksandër Pushkin, Vladimir Majkovski etj…

Vdekja e poetit shqiptar Ilir Belliu e ndërpreu krijimtarinë e tij në moshën 30-vjeçare, kur ishte në kulmin e pjekurisë artistike, kur kishte krijuar një sistem poetik origjinal, të dallueshëm në intonacion, ekspresivitet dhe figuracion të shprehjes poetike. Për nga forca artistike, mjetet e ligjërimit dhe procedetë avangardiste, poezinë dhe prozat poetike të Ilir Belliut mund t’i përqasim me atë të surrealistëve René Char-it, Henri Michaux-it, kubofuturistit Velimir Hljebnikov apo avangardistevë ekcentrikë Danill Harms dhe Aleksandër Vjedenskij, anipse fati i Belliut tonë qe edhe më i trishtë. E gjithë krijimtaria e tij është botuar pas viteve nëntëdhjetë, pa llogaritur dy herë debutime të suksesshme me cikle poetike në faqet letrare të gazetës “Zëri i Rinisë” në vite 1989 dhe 1990.

Sa qe gjallë, Ilir Belliu la të botuar vetëm një përmbledhje poetike “Vetmi me njerëz” (1992). Vëllimet me poezi “Një lumë i vogël në kafkën time” (2002) dhe “Murgu i muzgut” (2005) të redaktuara dhe të pajisura me parathënie nga autori i këtyre radhëve, janë botime postmortum, të gjitha sipas dorëshkrimeve të mbetura në ruajtjen e poetit Skënder Rusi, sipas të cilit – “dorëshkrimet e Ilir Belliut janë të shumta”, – çka do të thotë se do të kemi ende surpriza të tjera nga krijimtaria e tij. Sidoqoftë, kjo nuk na pengon të gjykojmë mbi poezinë dhe profilin e tij poetik të krijuar, ajme, për një kohë aq të shkurtër, gjithsej, përgjatë dhjetë vjetëve.

II

Ligjërimi poetik i Ilir Belliut është tipik avanguardist dhe në fakt, ai nuk duhet parë i shkëputur nga fryma e një grupimi poetësh të mbledhur në fund të vitit 1990 dhe që në fillim të vitit 1991 shpallin shoqatën e parë artistike avanguardiste në Shqipëri. Ilir Belliu ishte pjesë e këtij grupimi poetësh, të cilët vetëm duke u bazuar në frymën radikale të risisë, të përmbysjes së kanoneve dhe modeleve ekzistuese, kërkonin intuitivisht të mbylleshin brenda një rrethi të ngushtë elitar, me qëllim që të mos kishin të bënin me molepsjen e përgjithshme gjuhësore e klishetë që kishte prodhuar realizmi socialist. Kjo ishte një karantinë vullnetare për të ruajtur “higjienën artistike” dhe njëkohësisht, strategjia e këtij grupimi të shpallur me statut “Shoqata RLA” (Rinia-Letërsia-Arti) ishin kërkimet e theksuara eksperimentale duke përpunuar një gjuhë që do të ishte e pastruar nga reminishencat parazitare të jetëve nën socrealizëm apo simbologjisë triviale.

Alergjia e thellë ndaj klisheve, gjuhës që kishte humbur aftësitë për të kapërcyer referentin, alergjia ndaj ideve, didaktikës profane, tendencave aktualizuese sociale shoqërohej njëkohësisht me dëshirën e zjarrtë për “t’ia thyer turinjtë” kësaj norme dhe vetëdijeje vulgare mbi gjuhën dhe thelbin artistik të një krijimi. Avangarda e viteve nëntëdhjetë ku bënte pjesë dhe Ilir Belliu ruajti një qëndrim ironik ndaj gjithçkaje, qëndrim i cili shkoi duke u thelluar edhe si formë arsyetimi dhe sjelljeje, duke i asocializuar personazhet e avangardës shqiptare në shmang të proceseve shoqërore, karrierës politike e administrative, gjersa ata nuk fokusoheshin në kornizën e logjikshme, por mediokre të zyrtarit. Fakti që këta personazhe u grumbulluan thuajse të gjithë në Fakultetin Filologjik të Tiranës, ndihmoi edhe më fort në radikalizimin e pikëpamjeve dhe në një pozicionim puritan, tashmë publik e demonstrativ me daljen e antologjisë-manifest “O moj Shqipni dhe lirika të tjera” (1991) – me nëntë poetë – secili me nga shtatë poezi, pa përfshirë autorin e poezisë “O moj Shqipni, e mjera Shqipni” – Pashko Vasa, të cilin avangardistët e përfshinë në antologji në cilësinë e të vetmit paraardhës; një ekspozite të “poezisë konkretiste” dhe më në fund – me shpalosjen e gazetës-Manifest “E Për-7-shme”. Poetët-avangardistë, asokohe M. Marku, E. Hatibi, R. Zekthi, A. Tufa, R. Erebara, V. Graçi, I. Belliu, D. Xhelo, Eneida Topi etj., në ato pak numra të gazetës “E Për-7-shme” përvijuan një ligjërim që, si në nivelin e shprehjes, ashtu dhe në përmbajtje (intencë e truke stilistikore) – krahasuar me rrafshin e gjithçkaje tjetër që shkruhej e botohej aso kohe, përftonin bindjen se ke të bësh me dy civilizime radikalisht të ndryshme.

E rëndësishme për avangardën shqiptare të viteve nëntëdhjetë është fakti që të gjitha këto risi dhe eksperimente përqendroheshin në: refuzimin e traditës, refuzimin nga normat klasike të paraqitjes, refuzimi nga qëllimet e ndërgjegjshme, shpesh refuzimi nga krijimet e mbyllura, subjektivizmi i skajshëm, gjakimi për një formë të re me mjete të reja shprehjeje, përpjekja për të “shprehur të pashprehshmen”, pa ditur asnjëri sosh se një ngulmim i tillë kishte udhëhequr të gjitha avangardat artistike të fillimshekullit XX.

III

Kjo parantezë ishte e domosdoshme, pasi jashtë këtyre koordinatave ne nuk mund ta kuptimësojmë asnjëherë artin poetik që krijoi Ilir Belliu.

Vetëdija antiromantike e poezisë së Ilir Belliut ka kaluar, sipas mendimit tim, nëpër tri faza: në fillim – ngazëllimi i parë qiellor, mandej rënia dhe përjetimet e përzishme depresive dhe, së mbrami, përpëlitja në një zonë asnjanëse, në një farë pezullie që s’është as ferr, as parajsë, as purgator. Vargu i kësaj poetike kurrë s’ka denjuar të zbresë nga “Olimpi i së jashtëzakonshmes”: ai ka mbajtur prore pathosin e një distance radikale, larg rëndomësive humanizuese të gjërave.

Ne në këtë përpjekje synojmë në mënyrë modeste të shpjegojmë poezinë e Iliri Belliut sipas një ndjeshmërie të regjistrave emocionalë dhe shkallën e përjetimit si të vetmin orientim të parandjenjës së vdekjes së afërt të tij. Vargut të Ilirit i prin gjithherë ajo shqisë e pagabueshme instinktive që e zhvendos taksën ligjërimore drejt majash sa më asketike, në shtresa të rralluara nga ajri i tokës, në sfera vrastare ozoni. E thënë edhe më ballas: poetika e Ilirit nis dhe mbaron me një diksion të qartë regjistri të lartë, nis e mbaron nga “do”-ja e epërme.

Me gjithë shndërrimin e ngadaltë të intonacionit ligjërimor, shpërnguljen e përjetimit në zona të makthshme ku ntrashen e dendësohen hijet, – vargu i tij vazhdon të kumbojë me po atë jeh elegjiak, me po atë vezullim pikëllimtar, duke përftuar madje një strukturë e kompozicion të makthit: në poezitë e tij pëlcet nga vullneti i hekurt trajta eliptike dhe lakonizmi preciz, çka dukshëm identifikohet me njësinë e vjershimit – dominim kompakt e të përmbyllur, si në monadat e Lajbnicit, përngjasim midis strofës safike dhe tankës japoneze.

Preludi i ndryshimit në ndjeshmërinë e poezisë së pjekur të Ilir Belliut është poezia “Befas na u fanit deti” (1990), ku membrana drithëruese e profecisë së poetit parandjen:

Ti fërgëllove...
Në një nga vatrat e mia të malleve
përqasej vdekja.

Diçka po ngjet mikesha ime:
Jo gjithçka
Thëngjij të vdekshëm jemi –
Pjesëza të së tërës.

Në një qoshe të errët
Befas na u fanit Deti
Ky instrument virtuoz
Që mendjet i shpërndan
Si grumbuj puplash.

Në këtë periudhë endet tisi i trishtë që mvesh krijimtarinë e Ilirit. Këtu fjala dhe përfytyra poetike shkojnë drejt një përputhjeje të ankthshme, të qartë dhe surreale, sa ndihet e prekshme si një ngërç elektrik në kurm ndjesia e një kombi në grykë. Në vargjet e mësipërme që janë “kyçet” e Lamtumirës së madhe nga dehjet dhe ngazëllimet para bukurive magjike, vështrimi hidhet Përtej. Janë vargjet e transhendencës më të frikshme të shkruara ndonjëherë në poezinë shqipe. Deti këtu duhet marrë si metaforë e shkonotizuar nga lidhjet referenciale me shkallën simbolike që ka shenjuar vetëdija jonë kolektive. Deti këtu nuk ka të bëjë simbolikisht me Jetën, Dashurinë, Lirinë etj., por me konceptin dhe përmasën e së Përtejmes, më pushtetin e fundmë kufizues të Mbarimit të së Këtushmes. Deti këtu është këqyrja si me tejqyrë nga Olimpi, i asaj zone të vagullt, para së cilës arsyeja njerëzore shkërmoqet në “grumbuj puplash”.

IV

I vetmi libër që la Ilir Belliu në gjallje “Vetmi me njerëz” (Bota e Re, Korçë 1992) ngërthen fazën e dytë të krijimtarisë – një metaforë e asocialitetit të subjektit lirik. Poezitë e këtij vëllimi përbëjnë një ansambël statujash: poezi të shkurtra ku ravgon pezmi ndaj “diçkaje” të pabesë e të mënxyrshme, të cilat shpesh njehsohen figurativisht me trajta irreale përbindëshash e bishash. Ligjërimi është nginjur me trajta surreale e abstrakte: gjuha tendoset skajshëm të shenjojë vibrimet dhe asociacionet e diçkaje të zezë që po avitet. Libri i përngjet një requiem-i muzikor. Të gjitha poezitë e vëllimit i përshkon ndjesia e hidhur e rrëshqitjes fatale, të pakthyeshme. Janë poezi të një përleshjeje makabre e të dëshpëruar që bën njeriu i gjendur fillikat në rrafshin e mprehtë ekzistencial – atë midis vetes dhe Hyut: vetëvrasja e gjatë e poetit në polemikën e tij me Absolutin:

“Kush qëndron në portat e qëndresës?
Kush ia vuri flakën vetes?
Me ndjeni!
Prej një pezmi të rrufeshëm
Humba sysh
Atletin e vëmendjes...”
                          (“Ngulmim”)

Në vargjet e tij parandjenja e Fatumit ka lënë vulën e pashlyeshme ndër vargje tepër diskrete: “…Vrapoj s’di se ku…/ Kufoma ime vjen pas/ plot pendesë të sëmurë”, apo: “…E lashtë në dukje/ zemra që rreh/ si një gjarpër me sahat”. Në poezinë e Ilirit ankthi përputh dy skaje: frikën nga jeta dhe frikën nga vdekja. Ilir Belliu edhe më tej, në periudhën e fundit të krijimtarisë (botuar në “Aleph” 6/2001, si dhe në dy vëllimet postmortum “Një lumë i vogël rrjedh në kafkën time” dhe “Murgu i muzgut”) zgjodhi iluzionin e ngadhënjimit mbi vdekjen, sikundërse edhe në devizën e një avangardisti tjetër, të Zhan Koktosë: “Të shkruash do të thotë të ngadhënjesh mbi vdekjen”.

Nevoja për ta artikuluar vetveten nëpërmjet presimit gjuhësor krijon përshtypjen sikur poezia e tij është hermetike; në fakt, ato përshkënditje që shkrepin përmidis zisë janë veçse rezet që projekton thellësia e kësaj poezie. Ilir Belliu ishte poeti që e lidhi fillin e besimit të Fjala si energji mistike për të çmagjepsur botërat nga energjia e keqe, për shfryrjen e dukurisë nga energjia agresive dhe vendosjen e kontrollit mbi kaosin vetjak. Në një nga poezitë e fundit të mbetur në dorëshkrim, “Requiem” (1999), duket se poeti është misuar me vizionet që shpalosin parandjenjat e vdekjes dhe përjetimi shkakton tashmë më tepër habi të estetizuar nëpërmjet simboleve të transhendencës dhe shtegtimit të Përmatanshëm, se sa ankth:

Trishtuese në kulm
Dënesë e pabesë
E shqipeve shpaguese
Të Andeve të Anktheve...
Çfarë çartjeje!
Ndërton fole në kurriz
E s’lëviz!...
I ndjej...
Po vijnë...
Dasmorët që rrëshqitën
Në një greminë...

Lidhja organike midis teksteve poetike (edhe në prozën poetike) dhe tragjizmit personal të Ilir Belliut ndodh sipas një procesi të ndërsjellë: shkrimi dhe fatumi, në bashkekzistencë binare ndikuan mbi njëri-tjetrin gjersa gjetën pikëtakimin e pashmangshëm tragjik me vdekjen e autorit. Vdekja prishi rendin e parashikueshmërisë gjuhësore, ndërpreu njërin nga zërat më origjinalë të poezisë shqipe, duke na lënë diçka, mbi të cilën vdekja nuk është e gjithëpushtetshme: vargjet e tij, tekstet poetike – konstrukte semantike të pashkatërrueshme të gjuhës, të presuara në një kornizë kompozicionale, si boba në miniaturë.

06-08-2011
Marrë nga gazeta “Start”