KRISTAQ JORGO – IDENTITETI I QENDRËS SË PANJOHUR

KRISTAQ JORGO

QENDRA E PANJOHUR

[Teksti që vijon, relativisht i gjatë, është sintezë e një ligjërate mbajtur në shtator 1999, hyrjen e së cilës e postova pak ditë më parë nën titullin “Shqipëria mesianike”. Prej perspektivës së më shumë se dy dekadave, gjykimi për një varg çështjesh atëherë [këtu] të shtruara ka ndryshuar jo pak, është plotësuar, riformatuar, vënë në pikëpyetje, në disa raste përmbysur, pa e çbërë megjithatë thelbin e bërthamës konceptuale dhe vatrën frymëzuese të këtyre meditimeve. Përpos të gjithave, mendova ta sjell këtë tekst në trajtën e 1999-ës si dëshmi vetjake të një momenti të jashtëzakonshëm, epokal në dramacitetin e ndryshimin e pabesueshëm që solli dhe aty-këtu epifanik për Botën Shqiptare në atë kapërcyell shekujsh.]

---

IDENTITETI I QENDRËS SË PANJOHUR: RASTI SHQIPËRIA

„Kangë a vaj? Çë je? Thujma zemër kombi!“

[Migjeni, “Kanga që s‘kuptohet”]

PARAFJALË

Shqipëria mesianike

Nuk ekzistojnë ndoshta fjalë më të pabashkueshme në ligjërimin e sotëm sesa “Shqipëri„ dhe “mesianizëm„. (Do të kuptojmë me këtë term bindjen në aftësinë e parathënë të një entiteti për të katalizuar ndryshime pozitive përtej vetvetes). Megjithatë duam t‘i bashkojmë këto dy fjalë dhe të flasim pikërisht për Shqipërinë mesianike, nisur prej traditës letrare shqiptare. Dhe duam ta bëjmë një gjë të tillë, jo për t’iu shmangur Shqipërisë, të themi ‘empirike,; imazhi i së cilës në botën e sotme është “i tmerrshëm„, por në të kundërt, për ta kuptuar atë.

Duke thënë kështu, nëpërmjet sintagmës së pazakontë Shqipëria mesianike kemi postuluar hipotezën se etnia shqiptare zotëruaka, jo thjesht në përfytyrimet poetike, një atribut mesianik, paskërka një mision në lidhje me botën, apo për t‘u shprehur me një terminologji laike, aftësi të një “ kombi katalizues„ (Z.Brzezinski).

U tha se “mesianizmi është i huaj për psikologjinë e shqiptarëve„ (Arshi Pipa). Dhe se në ta vërehet “mungesa e një tendence ndaj misticizmit e shpirtit spekulativ, sepse shpirti i popullit shqiptar është realist dhe i përket kësaj bote„ (Eqrem Çabej).

Letërsia shqiptare dëshmon se kjo nuk është gjithë e vërteta. Hetojmë në të një zinxhir vizionesh poetike, në të cilat atdheut i njihet një atribut mesianik, qartësisht i shprehur.

Prej fillimeve detyrë e parë e letërsisë shqiptare ka qenë ndriçimi i fatit, gjegjësisht i fatalitetit të atdheut, psikoza e të cilit “gjendet në rrënjët e mentalitetit antik shqiptar„ (Ismail Kadare). Një “e kaluar e shkëlqyer“, një “mbijetesë mijëravjecare“, një “vitalitet i jashtëzakonshëm„ dhe, përballë kësaj, një e tashme e mjeruar, një ekzistencë tragjike, një gjendje pasigurie dhe rreziku të vazhdueshëm – ky është vizioni i përmbledhur i Etërve të Shqipëri së Re, i atyre që patën synimin dhe ia arritën të bëjnë nga “mosshqiptari shqiptarin„ (Lasgush Poradeci). Prej këndej pyetjet: Përse?, Deri kur?, Ç‘kuptim ka e gjithë kjo?, Do të përfundojë ndonjëherë?, Nëse po, në ç’mënyrë? Pyetjet fondamentale “Kush jam? „,“Nga vij? „,“Ku shkoj? „, në asnjë letërsi tjetër nuk janë aq të lidhura, nuk janë pothuaj të shkrira me pyetjet mbi fatin ekzistencial të etnisë.

E gjithë letërsia shqiptare nga De Rada (Naimi, Fishta, Noli, Koliqi, Kuteli, Migjeni, etj.) te Kadare, Camaj, Trebeshina e deri më sot mund të konceptohet si një paradigmë për dekodifikimin e kësaj shenje të (fshehur) me emrin “Shqipëri„. Pikërisht në sprovat për të dekodifikuar këtë shenjë, për të kuptuar këtë fat(alitet), për të ndriçuar funksionin e tij, lind miti i kombit në letërsinë shqiptare. Në formën më të koncentruar të mundshme dëshirën obsesion dhe pamundësinë tragjike për dekodifikimin e kësaj shenje i gjejmë te Migjeni: “Kangë a vaj? Çë je? Thujma zemër kombi!/Zemër që ke vuejtun e që ende po vuen!/Kangë a vaj? Çë je? Çë në ty po vluen! „.Në një trajtë tjetër, jo më pak të thukët, te Poradeci:“Zemra ime e tharë dhe e raskapitur nga logjika dhe dialektika e këtij kombi…„.“S‘të kuptova asnjëherë! „ është fjala e shqiptarit të përjetshëm drejtuar atdheut.

Këto kushte e bëjnë të pamundur një utopi të mirëfilltë, të së ardhmes. (Besimi në ardhmërinë është, në konceptin tonë, diçka tjetër). Ndoshta teksti i vetëm i mirëfilltë utopik në krejt mendimin shqiptar (një ese e Branko Merxhanit) nis me frazën mjaft simptomatike “Jetoj me ëndrrën e një vendi…„. Kështu Shqipëria, mund të thuhet, jeton me ëndrrën, me utopinë, e jeton utopinë. Në vend të një projektimi utopik në të ardhmen, kemi një introjektim të utopisë në të tashmen, një ekzistencë utopike, pra. Në këto rrethana, letërsia shqiptare, siç vëren me të drejtë A. Pipa “synon ta mbulojë më fort se ta zbulojë realitetin. Ajo është në esencën e vet një fenomen kompensues për diçka që mungon„. Mungon një ekzistencë normale e mbuluar (e plotësuar, e kompensuar) nga një utopi.

Ky fat(alitet) i ekzistencës utopike do të duhej të kishte, sipas mendimit poetik shqiptar, një domethënie, një funksion dhe përderisa paraqet një anormalitet kaq të veçantë, kjo domethënie dhe ky funksion duhet të jenë tepër specifkë. I pari, De Rada ka formuluar idenë se në këtë fat(alitet) fshihet “një qëllim i lashtë”.

Nëse një utopie e së ardhmes është e pamundur, atributi mesianik do të mund të realizohej vetëm në të tashmen. Eshtë tepër interesante të vërehet se të gjitha vizionet mesianike në mendimin poetik shqiptar vërtiten në sferën e komunikimit. Bëhet fjalë për një mesianizëm të të thënit, të verbum-it dhe jo të veprimit. Shqipëria është, për shembull, një shenjë komunikimi në vizionin poetik të F. Nolit:“Për botën ëndërr dhe qiell i ri„.“Në lahutat tona të këndohet (të lajmërohet, pra) Jeta e Re!„ urdhëron sipas modelit biblik Migjeni.

Në përqasje me mesianizmin par excellence, atë hebraik, mesianizmi poetik shqiptar është sui generis. Nëse etnia hebraike ia dedikon mbijetesën e vet ndërgjegjes mesianike, kolektiviteti shqiptar do të duhej të zbulonte në mbijetesën e vet një atribut mesianik. Shqipëria i ngjan kështu, në vizionin e turbullqartë të poetëve të saj, një lajmëtari që vrapon përpara, por që nuk e di se është i tillë, dhe që ka një mesazh për të dhënë, por të cilin nuk e njeh. E kërkon me ngulm këtë mesazh në përpjekjet dramatike për vetënjohje dhe ai do të duhej t‘i zbulohej më në fund në një çast ndriçimi.

Ky vizion, sado romantik e mistik qoftë, mund të cilësohet si paradigma e parë e formuluar për zgjidhjen e nyjes gordiane shqiptare, por njëherësh edhe paradigma e vetme e paelaboruar deri më sot, ndërkohë që të tjerat kanë rezultuar të dështuara.

Por a mund të ketë diçka të vërtetë në këtë vizion? Letërsia shqiptare, më e pakta, i ka paraprirë prej më shumë se një shekulli mendimit politik shqiptar, në margjinat e të cilit vetëm sot formulohen teza të tilla si “Problemet kardinale shqiptare(…) kanë një domethënie më të madhe se çështja shqiptare në vetvete„ (Veton Surroi); apo“një sistem i mendimit shqiptar do të duhej të ishte një kontribut i veçantë për zhvillimin e sistemeve globale të mendimit në botën e sotme, dhe mbi të gjitha për kohën që vjen. „ (Ukshin Hoti)

Letërsia shqiptare ngjan të ketë zbuluar kështu një çelës për dekodifikimin e “fatum“-it të etnisë. Ky “fatum„, shenja (“kënga„) që s‘kuptohet, është një „unicum“.

* * *

Kjo ligjëratë është konceptuar në formën e një dekalogu me teza që i përgjigjen një vizioni unik.

Me termin “identitet„, kuptohet këtu shkalla e vetënjohjes prej çdo entiteti të unicum-it të tij individual në raport me entitetet e tjerë në kontekstin e së tërës, vetënjohje që mishërohet në aftësinë për t‘u orientuar në të tashmen dhe për t‘u projektuar në të ardhmen mbi bazën e një hierarkie të konsoliduar vlerash.

Në këtë kuptim do të duhej të bashkoheshin në një, në rastin e një vetënjohjeje optimale, identiteti i qënies (l‘identité de l‘être) me identitetin e të bërit (l’identité du faire), dallesë e formuluar nga Predrag Matvejevitch.

TEZA E PARË

Në kapërcim të mijëvjeçarëve njerëzimi përjeton një krizë globale. Janë në krizë të gjithë dhe gjithçka. Një sistem ka vdekur, tjetri nuk ka lindur akoma.

Sikur të mos ishte e gjitha në kaos, bota tregon ne nënçmim dhe ankth “një periferi anarkike dhe barbare„, “akoma në epokën tribale„, “fuçi baruti„, “sallatë popujsh„,“me një shumësi befasuese vendesh dhe njerëzish„, që vuajnë prej shekujsh sindromën e vonesës historike dhe që “prodhojnë më shumë histori se ç‘mund të konsumojnë„.

Në këtë situatë të kaosit të përgjithshëm, të flitet për identitetin e një entiteti të izoluar ngjan e pamundur dhe madje e panevojshme. Por është çuditërisht e mundshme dhe njëherësh e domosdoshme të bëhet kjo, siç do të përpiqemi të provojmë, për këtët hapësirë identitetesh të paqarta që mban emrin aspak tërheqës Ballkan, dhe fort e më fort e para së gjithash për një pjesë të tij, në krizën më të thellë, “vend i çuditshëm dhe i veçantë brenda vetë kontekstit ballkanik„ (A. Rico), të cilin bota e tregon jo rrallë me përbuzje dhe frikë, Shqipërinë.

TEZA E DYTË

Kriza e sotme nuk është një hallkë në zinxhirin e gjatë të krizave historike, nuk është pra një krizë, është kriza e Njeriut dhe e Njerëzimit, gjithnjë e njëjta, por që ka arritur sot apogjeun e vet, siç nënviztonte Edgar Morin-i në traktatin e tij “Hyrje në një politikë të njeriut„. Tri dekada përpara Morin-it shkrimtari shqiptar Migjeni proklamonte në një formë eliptike me një thellësi gjeniale: “…bota e mjerueme – e fundit: kufomë…e cila gjithnjë flen në tru të njeriut të ndërgjegjshëm dhe ai zu të qelbet. Të gjithë eksperimentet e bamë deri sot vetëm që shpejtuen kalbsinën e kufomës„.

TEZA E TRETË

Nëse përjetojmë jo një krizë, por krizën e njeriut dhe të shoqërisë njerëzore, nuk mund të bëhet fjalë për një zgjidhje, por për zgjidhjen e problemit njerëzor.

Ndodhemi në pragun e një ndryshimi radikal të qenies, të një revolucioni antropologjik.

“Ndoshta është duke u përgatitur një Hiroshimë e tmerrshme e dashurisë„, paralajmëronte më 1969 Morin. Po, e tmerrshme, sepse- dhe me këtë sigurojmë veten se nuk jemi në rrjetën e një utopie mashtruese – bëhet fjalë për një ndryshim rrënjësor, e prandaj të dhimbshëm, të mendimit, të etikës dhe të veprimit, ndryshim që mund dhe duhet të ndodhë, tani dhe këtu.

Është pikërisht hezitimi për të hedhur këtë hap çka bën që të përjetohen “ ende më shumë tranzicione sesa transformime të vërteta„ (Matvejevitch).

Njeriu i këtij fundmijëvjeçari nuk ndodhet përballë pesëdhjetëvjetëve të Luftës së Ftohtë, por, për t‘u shprehur me fjalët e Federico Mayor-it, përballë mijëra vjetësh të dominuara nga kultura e luftës dhe synon të hapë faqen e re të kulturës së paqes.

Ndodhemi përballë një ultimatumi, siç shkruan Migjeni, një ultimatumi “tepër brutal„ e me “sharte tepër të randa„, të cilit, për këtë arsye, njerëzimi është përpjekur vazhdimisht t‘i shmanget. Por “plasi ultimatumi në ndërgjegjen e njerëzisë, mbrenda, dhe si eho-ja e tij në tru asht përftue vibracioni i dyshimit q‘i prin një aktit serioz. Tash sa e sa shekuj ka punue njerëzia, pa ditë, për kompletimin e këtij ultimatumi, i cili plasi n‘orën e ma të madhes krizë njerëzore, n‘orën e krizës morale e jo landore, se ky, (ultimatumi-K.J.) si një polip gjithmonë ka thithë trut e njerëzisë„.

TEZA E KATËRT

Situata e sotme e njerëzimit ve në krizë konceptin themelor të teorisë së sistemeve vetëzhvillues (I.Prigogine, E.Jantsch, E.Laszlo etj.), atë të sistemit të hapur, i cili ka afëtsinë të arrijë një rend të ri e një shkallë më të lartë organizimi (një strukturë më komplekse) duke huazuar në periudha të kaosit energji të lirë nga ambienti. Por energjia e lirë specifike duket se ka shterur. “Ultimatumi„, përsërisim me Migjenin,“ka thithë trut e njerëzisë„.

Shoqëria njerëzore i ngjan sot një sistemi të mbyllur në kushte kaotike. Nuk ka ku të shkohet më. Dominon “kriza e së ardhmes„, e “palexueshmërisë së saj në rritje„ (J.Binde). „Skena e shoqërisë po përputhet me vetë shoqërinë. Zhvillimi historik në sensin diakronik ka përfunduar. Ka nisur epoka sinkronike, në të cilën salla dhe veprimi mbi sallë përputhen. Po ndodh një qark i shkurtër i jashtëzakonshëm. Ka rënë sensi i synimit për t‘u arritur, i telos-it. Synimi është tashmë këtu; nuk ka më “zhvillim„; tranzicioni ndodh nga i njëjti tek i njëjti“ (F.Ferraroti) „.

Njerëzimi ndihet i paaftë të verë rregull në situatën unike dhe të papërsëritshme në të cilën ndodhet. Shoqëria e hapur ngjan, p.sh. si koncept, më fort me një simptomë sesa me një diagnozë të kësaj situate, dhe si praktikë, me një bar përmirësues, por jo shërues të saj. “Njerëzit mund ta lëvizin botën vetëm kur besojnë në diçka. Problemi është se njerëzit, thjesht nuk besojnë në shoqërinë e hapur, si një synim për të cilin ia vlen të luftosh„. Nëse është kështu “si do të mbijetojë ky sistemi ynë global? Ky është problemi që qëndron përpara botës dhe që unë nuk ia di zgjidhjen. Këtu kam ngecur. Këtu, më duket, kemi ngecur të gjithë„. (G.Soros).

TEZA E PESTË

Në vend të konceptit sistem vetëzhvillues i hapur nga jashtë, propozojmë konceptin sistem vetëzhvillues i hapur nga brenda, ndryshe sistem integrues. Entitetet përbërëse të këtij sistemi janë më pak a më shumë integrues të së tërës; ka një hierarki të entiteteve nga pikëvështrimi i shkallës së integrimit dhe një entitet më integrues ose qendër.

Por cilat janë tiparet e kësaj qendre? Studimi i krahasuar i letërsisë shqiptare në kontekstin evropian në bazë të teorisë së polisistemit nga perspektiva e raporteve ndërtekstore na ka çuar në përfundimin e më poshtëm: tendenca bazë që drejton kahjen e zhvillimit të një sistemi letrar kombëtar (dhe mendojmë të çdo sistemi kompleks vetëzhvillues) është integrimi në rritje/në rënie i tij.

Thënë më qartë, çdo sistem i këtij tipi, jo vetëm ka një qendër në hapësirë, (në çdo prerje të dhënë sinkronike), por ai synon të ketë dhe ka realisht edhe një qendër, më saktë një qendër të qendrave apo një zonë maksimalisht të integruar në kohë. Shprehja “qendra ndodhet në periferi„ mund të shënjojë paradoksin e kësaj qendre të qendrave të projektuar në të ardhmen. Përderisa veprimi në të tërën nuk ka përfunduar, kjo është një qendër në potencë, e panjohur, e fshehur, të cilën jo vetëm nuk e njohin si të tillë, por e cila madje as nuk vetënjihet. Deri në momentin final, paradoksalisht, qendra e qendrave nuk ka qendër. Ajo përjeton një kaos të vazhdueshëm dhe vuan nga një “anarki endemike„. Dhe, nuk mund të ndodhë ndryshe sepse qendra e panjohur është, me përkufizim, entiteti më integrues i së tërës. Ajo akumulon energji vazhdimisht, bëhet gjithnjë e më e dendur, deri në momentin në të cilin ka marrë gjithë energjinë që e përmbante “in nuce„ dhe që është e domosdoshme për strukturimin e matricës së saj universale.

Nisur nga ky koncept dhe nga kjo perspektivë, nuk jetojmë në një segment të zakonshëm të historisë të njerëzimit, por në segmentin drejt të cilit synon gjithë historia e njerëzimit.

TEZA E GJASHTË

Situata e sotme e njerëzimit vë në krizë edhe një koncept tjetër themelor të teorisë së sistemeve vetëzhvillues, atë të zhvillimit jolinear. Sipas këtij koncepti, nuk mund të parashikohet cila do të jetë dhe prej nga do të vijë energjia apo idea katalizuese që bën të mundur krijimin e një rendi të ri pas një periudhe çrrregulli krijues, kaosi apo bigëzimi (si ky që përjetojmë). Ky koncept i zhvillimit jolinear nuk mund të aplikohet në rastin e një sistemi të mbyllur, siç e kemi përkufizuar shoqërinë e sotme.

Dhe me të vërtetë, në kushtet e mungesës së një energjie të lirë nga jashtë, vendkoha e ndryshimit katalizues do të duhej të ishte (më) e përcaktuar, pasi do të varej ekskluzivisht nga gjendja e brendshme e sistemit, nga mënyra e organizimit në të cilën ai ndodhet.

TEZA E SHTATË

Por nëse mbështetemi në konceptin e sistemit integrues apo të hapur nga brenda, evolucioni duke qenë – parë nga një perspektivë e afërt – jolinear, është, në esencë, integrues, çka do të thotë se ideja katalizuese ose energjia e lirë formohet në qendrën e panjohur (d.m.th. në entitetin më integrues të së tërës). Kjo qendër lind, pra njeh vetveten dhe afirmohet si e tillë, në çastin e kaosit të përgjithshëm të së tërës, gjegjësisht të kondensimit të vet maksimal deri në shpërthim.

Thënë pak më ndryshe, transformimi paradigmatik (idea katalizuese) realizohet në entitetin, i cili njëkohësisht e ndjen më shumë domosdoshmërinë e tij (sepse ndodhet në prag të shpërbërjes) dhe mund ta realizojë më lehtë nga të tjerët (sepse është entiteti më integrues), detyrën që i imponohet gjithë sistemit (d.m.th. mbijetesën me kushtin sine qua non të një ndryshimi radikal). Është me interes të theksohet se, në një përfundim të tillë kemi ardhur së pari nga studimi i procesit të evolucionit të letërsisë shqipe nga faza parakombëtare (e qarqeve) në atë kombëtare.

TEZA E TETË

Po ku ndodhet në skenën e shoqërisë së sotme qendra e panjohur? Duke folur në mënyrë të figurshme, ku do të shqiptohet urdhëri: “Të pushojë kaosi!„ ose “Të lindë Njeriu!„?

Do të duhej të realizohej kjo në basenin e Mesdheut, historikisht hapësira më integruese e botës, në Evropë, kontinenti më integrues i trekëndëshit mesdhetar, në Ballkan, rajoni më integrues i kontinentit, në Shqipëri, entiteti më integrues i rajonit, vendi, si të thuash, më ballkanik.

“Çasti – ose prirja historike – duhet të jetë i përshtatshëm për lulëzimin e një shteti të spikatur katalizues, i cili ka diçka të rëndësishme për t‘i thënë botës – qoftë nëpërmjet një misioni qytetërues, një zbulese doktrinore, ose qoftë nëpërmjet shembullit të pakundërshtueshëm shoqëror – të cilat të tjerët i përvetësojnë historikisht„ (Z.Brzezinski).

Por a është e mundur të zotërojë aftësi katalizuese një “tokë e askujt„, që jeton në një “anarki endemike„, „një madhësi e neglizhueshme„, „një popull refugjatësh dhe të dëshpëruarish„, „një vend tragjik dhe i vetmuar„ me një “amnezi kolektive„, që për më tepër ka “tendencën e vetëshkatërrimit dhe të vetizolimit“, „një komb që ndodhet në pikën më të ulët të historisë së tij„, me fjalët e De Radës “më i cfilituri ndër atdhetë e njerëzve„?

A mund të vijë pra, për të perifrazuar pyetjen mitike të para dymijë vjetëve, a mund të vijë diçka e mirë nga Shqipëria?

TEZA E NËNTË

Shqipëria është truall i paradokseve. E vjetër dhe e re; dikur më e gjerë, e rrudhur dhe e kondensuar vazhdimisht në vijë të historisë, me një vitalitet befasues dhe me një tendencë të brendshme vetëshkatërrimi, e paçbëshme dhe nën rrezikun e vazhdueshëm të asgjësimit; me plot dallime nga ambjenti i saj imediat, por njëherësh shumë e hapur për tjetrin dhe tjetërsinë; e vogël për të qenë objekt i vështirë për njohjen e megjithatë enigmatike për të huajt dhe shqiptarët vetë, “kangë që s‘kuptohet„ me përkufizimin metaforik të Migjenit.

Vend që tmerron dhe mrekullon, i hyjnizuar, por shpesh e më shpesh i mallkuar nga të vetët; entitet “in statu nascendi„ (në gjendje lindjeje) prej mijëra vjetësh, periudhat e shkurtëra të stabilizuara të të cilit janë konsideruar “provë e anomalisë kombëtare dhe antropologjike„; urë mes Lindjes dhe Perëndimit, vend që bashkon Islamin dhe Krishtërimin, pikë takimi i një shumësie qytetërimesh në rrjedhë të historisë, truall i ekumenizmit, „Shqipëria është për mua – kështu Nënë Tereza e Kalkutës – bota e të gjithëve„.

Këtu, më fort se gjetiu, vijat ndarëse nuk kalojnë përmes etnive, as përmes grupeve dhe madje as përmes individëve të ndryshëm, por përmes vetë individit, i cili, duke kundërshtuar dhe/apo duke iu nënshtruar individualizmit të tij ekstrem, ka tendencën e lindur të mbledhë e të sintetizojë shumëçka.

E kemi përkufizuar „unicum“-in shqiptar me shprehjen „coincidentia oppositorum„ (pikëtakimi i kundërshtive, shumësia e bashkuar në njësinë): Shqipëria është trualli ku koncentrohen dhe eliminohen dikotomitë, entiteti në të cilin bashkëjeton maksimumi i tendencave të ndryshme në kohëhapësirën më të vogël ekzistuese, d.m.th. entiteti më integrues, që po nis të përjetojë tashmë gjendjen maksimalisht të kondensuar, prag ky i çdo ndryshimi rrënjësor.

TEZA E DHJETË

Duke sjellë në kujtesë me një semantikë të zgjeruar formulimin e gjetur të Andre Blanc: “Ballkani është më shumë një problem sesa një rajon„ përfundojmë: Zgjidhja e problemit ballkanik dhe i bërthamës së tij, atij shqiptar, bën të domosdoshëm, por njëkohësisht të mundshëm një vizion të ri mbi botën dhe anasjelltas, zgjidhja e problemit njerëzor bën të domosdoshëm dhe të mundshëm një vizion të ri mbi Ballkanin dhe, në radhë të parë, mbi Shqipërinë.

Bëhet fjalë në të vërtetë për të njëjtin vizion paradigmatik, të cilin më fort se të ri do të mund ta përkufizonim sintetizues dhe që mund të emërtohej teori e sistemeve integruese. Gjithçka në ketë trajtesë është veç skicë e një ideje. Një gjë themi me siguri pothuaj të plotë: Prej kryeparimit “alogjik„ të një teorie të tillë [Pjesa (e Tëra) synon të Tërën (Pjesën)], do të mund të deduktoheshin rrjedhoja të shumta logjike, të cilat realiteti empirik shqiptar duket se i vërteton.

Kjo teori mund të konsiderohet në harmoni me hipotezën e re revolucionare të Danah Zohar-it mbi natyrën kuantike të ndërgjegjes dhe, sipas nesh, edhe të historisë.

Tranzicioni aktual përbën pikërisht periudhën e fundit të ndërmjetme – segmente këto të rizbulimit të mendimit, për të cilat flet Hanah Ahrend-i – periudhë e së Vërtetës, e Vetënjohjes dhe e Vetëndërgjegjësimit mbi domethënien e Aventurës Njerëzore.

* * *

Historia në gjithë vijimësinë e saj, e lashtë dhe e re, historia e këtyre dekadave, e këtyre viteve, muajve e ditëve si dhe ajo e kohës që vjen, jemi të bindur se e konfirmon dhe do ta konfirmojë më qartë një vizion të tillë.

Në gjithë këtë çka u tha nuk ka asgjë me të vërtetë të re. Do të mund të përmblidhej kjo ligjëratë në vetëm tri fraza të shkurtra, të vjetra dhe pak të çuditshme:

Është “koha e rikthimit të të gjithave„,“Të fundit do të jenë të parët„,“Ku është kufoma, atje do të mblidhen edhe shqiponjat„.

Tiranë, shtator 1999