MOIKOM ZEQO U NIS PËR NË JETËN E AMSHUAR
Më 15 qershor të vitit 2020, në moshën 71-vjeçare u nda nga jeta shkrimtari, publicisti dhe studiuesi i trashëgimisë shpirtërore, Moikom Zeqo. Shkak u bë leucemia akute, me të cilën qe diagnostikuar pesë vite të shkuara. Homazhet e përcjelljes për në banesën e fundit do të mbahen të shtunën, më 20 qershor 2020, prej orës 10.00 deri në orën 14.00, te Muzeu Historik Kombëtar, duke plotësuar kështu edhe amanetin që pati lënë vetë i ndjeri Zeqo.
Më poshtë po ju përcjellim ngushëllimet e disa shkrimtarëve, studiuesve, publicistëve dhe dashamirëve të tij, duke nisur me njoftimin që botoi Akademia e Shkencave e Shqipërisë.
NJOFTIM I AKADEMISË SË SHKENCAVE TË SHQIPËRISË
Ndahet nga jeta poeti, publicisti, studiuesi i trashëgimisë shpirtërore dhe materiale të popullit shqiptar, eruditi Moikom Zeqo.
Komisioni i përhershëm i arteve dhe trashëgimisë kulturore i Akademisë së Shkencave mësoi me dhimbje të thellë lajmin e hidhur për ndarjen nga jeta të shkrimtarit, historianit, publicistit, studiuesit të njohur të trashëgimisë shpirtërore dhe materiale të popullit shqiptar, njeriut erudit dhe veprimtarit politik, Moikom Zeqo. Ky lajm i trishtuar ka lënë në pikëllim familjen e tij; bashkësinë e studiuesve shqiptarë të arkeologjisë, qytetërimeve, letërsisë, besimeve dhe të shumë fushave të tjera; lexuesit e tij të shumtë në Shqipëri e në gjithë hapësirën historike kombëtare; të cilëve Akademia e Shkencave u shpreh ngushëllimet e veta.
Moikom Zeqo vuante prej disa vitesh nga një sëmundje e pashërueshme, e cila asnjëherë nuk e mundi. Deri në ditët e fundme të jetës ai ishte i pranishëm në shtypin e shkruar, me mendimin dhe kulturën e tij të gjerë. Autor i mbi 60 librave poetikë, kulturorë dhe shkencorë, ai njihet si një prej autorëve më prodhimtarë në historinë e letrave shqipe.
Veprimtaria krijuese e Moikom Zeqos u zhvillua para së gjithash në fushën e poezisë. Njihet si një prej përfaqësuesve më të shenjuar të brezit letrar pas-Kadare. Hyri në jetën letrare dhe kulturore të vendit si poet me figuracion të guximshëm, me ndikime nga De Rada e Migjeni, me një frymëzim të dukshëm qytetar dhe intelektual. E njohur si poezi e mendimit dhe e refleksionit të brendshëm, në tri dekadat e fundme ajo u shfaq me një figurshmëri edhe më moderne, duke u bërë e njohur si poezi e mendjes, zemrës dhe shpirtit, por para së gjithash si poezi ezoterike. Poezia e Moikom Zeqos më së shumti është poezi e kërkimit dhe e enciklopedizmit se e frymëzimit rastësor. Kjo është arsyeja që poezia e shoqëroi atë gjatë gjithë jetës, prej viteve të rinisë deri në çastet e fundme të jetës.
I diplomuar për gjuhë dhe letërsi shqipe, Moikom Zeqo shkroi shumë vepra studimore për autorët më të rëndësishëm të saj prej fillimeve deri në kohët moderne. Në mënyrë të veçantë në vëmendjen e tij qenë shekujt e humanizmit europian në Shqipëri, me Barletin, Buzukun e Bogdanin; letërsia arbëreshe me De Radën; letërsia midis dy luftërave me Migjenin dhe letërsia popullore shqiptare. Moikom Zeqo shkroi gjithashtu artikuj e studime me karakter njohës e interpretues edhe për ritet dhe mitet e popullit shqiptar, dukuritë specifike etnografike të tij, folklorin, kujtesën gojore në përgjithësi. Për një kohë të gjatë ai ndoqi për së afërmi procesin krijues në tërësinë e vet me syrin e kritikut dhe të gazetarit: letërsinë, artet figurative, jetën e skenës dhe të kinemasë shqiptare.
Me gjithë karakterin shumëpërmasësh të veprimtarisë së tij poetike dhe kërkimore, Moikom Zeqo gradën shkencore “doktor” e mbrojti në fushën e arkeologjisë, që përbën drejtimin e dytë shumë të rëndësishëm të ndihmesave të tij. Më shumë se kërkues i terrenit, Moikom Zeqo shkroi për shumë çështje të lashtësisë së qytetërimit iliro-shqiptar dhe për vazhdimësinë midis tyre mbështetur në një bibliotekë shumë të pasur dhe në njohuritë e tij të gjera për qytetërimet antike, sidomos për qytetërimin grek dhe romak. Në mënyrë të veçantë interesim shkencor në këtë fushë pati për praninë e romanitetit në trashëgiminë shqiptare.
Publicistika, me shkrimet kritike për zhvillimet bashkëkohore dhe me karakterin e saj polemik, është një tjetër bashkudhëtare krijuese e Moikom Zeqos. Bashkë me ushtrimin e suksesshëm të detyrave të larta shtetërore dhe përfaqësuese, si ministër dhe deputet, publicistika përbën një prej formave të pjesëmarrjes së tij qytetare në jetën publike si mendimtar e nismëtar. Në dekadën e fundme të shekullit XX ai ishte një prej bashkëpunëtorëve më të vendosur të shtypit të lëvizjes çlirimtare të Kosovës dhe për këtë kontribut ai është nderuar me dekoratën e lartë të Urdhrit të Pavarësisë.
Moikom Zeqo është fitues i disa çmimeve letrare kombëtare dhe mban mirënjohjen Urdhrin “Mjeshtër i Madh”.
Ndarja nga jeta e Mojkom Zeqos është një humbje e madhe për kulturën dhe botën e letrave shqipe, Ai do të mbetet një zë i veçantë dhe me vlera në fondin, identitetin dhe trashëgiminë e kulturës shqiptare.
Burimi: www.akad.gov.al
Rexhep QOSJA
NUK E PRISNIM SHKUARJEN TËNDE
Moikom, Moikom!
Na le!
Na le papritmas!
Na le shpejt!
Nuk e prisnim shkuarjen tënde!
Më trondite me këtë shkuarje të papritur!
Shumica prej nesh, miqve tu, që ishim më të moshuar se ti, dhe jo vetëm pse ishim më të moshuar ishim kandidatë për t’u bërë para teje “deputetë” të atij parlamenti në të cilin e përfundojnë jetën të gjithë njerëzit, që kanë hyrë në këtë jetë.
Ti nuk kishe drojën prej atij parlamenti. Në kujtesën tënde madhështore kishte zënë vend të përhershëm edhe mendimi i filozofit Imanuel Kant: vdekjes më së shumti i frikësohen njerëzit e parëndësishëm.
I dashur Moikom, Ti nuk iu frikësove në asnjë çast vdekjes. Dhe për arsyen se nuk iu frikësove vdekjes punove deri në ditën e fundit, punove ditë e natë, pa u lodhur, pa menduar se njeriu mund të vdesë edhe prej punës së pandërprerë mendore, se: mund të vdesësh e mund të të vdesin!
Ti, Moikom i dashur, ishe i rëndësishëm, shumë i rëndësishëm, për shumë arsye. Ishe i rëndësishëm pse kishe dhunti të madhe krijuese. Dhuntinë tënde të madhe krijuese e shquanin dy prirje të jashtëzakonshme: prirja poetike e shprehur edhe në eseistiken tënde shumë të shquar cilësisht dhe shumë të madhe vëllimisht edhe në studimet tua shkencore e arkeologjike.
Ti Moikom miku im, ishe i rëndësishëm sepse kishe shumë dije. Më shumë se asnjë intelektual, më shumë se asnjë krijues tjetër, më shumë se asnjë shkrimtar e asnjë studiues tjetër shqiptar. Ti ishe jo një enciklopedi e gjallë si të quanin shumica e kolegëve, mes të cilëve ashtu të kam quajtur edhe unë, ti ishe më shumë se aq! Ti ishe bibliotekë e madhe kombëtare e botërore. Duke i lexuar shkrimet tua, duke i lexuar veprat tua, ne, shumica e lexuesve tu, kemi mësuar shumë prej teje dhe kemi mësuar shumë prej teje qoftë edhe pse dijet tua thuheshin në mënyra të reja që s’thuhen ashtu në shkrimet e në veprat e krijuesve të tjerë të kohës tënde.
Ti, Moikom, ishe i veçantë, shumë i rëndësishëm si i veçantë, sepse nuk ishe si ne të tjerët, sepse dalloje prej nesh, dalloje me dhuntinë, dalloje me mbamendjen e jashtëzakonshme, dalloje me shpirtësinë e gjithanshme, dalloje me thellësinë mendimore e kuptimore, dalloje me shprehjen, dhe dalloje me estetikën dhe me figurshmërinë e asaj shprehjeje.
Për arsye se ishe ndryshe prej të tjerëve, se dalloje prej të tjerëve, unë kisha kënaqësinë të të fusja në “Antologjinë e lirikës shqipe”, të ribotuar në vitin 1979, kur ti s’kishe më shumë se 30 vjet, e në të cilën ishin përfshirë gjithsej tridhjetë e një poetë lirikë shqiptarë. Çka do Moikom Zeqo aq i ri në antologjinë e lirikës shqipe më pyesnin kolegë, studiues të letërsisë dhe poetë të përfshirë në atë antologji. Moikom Zeqo ti ishe aty, në këtë antologji, sepse dalloje prej të gjithëve, e antologjitë duhet të jenë vepra jo të autorëve që me mendime e shprehje i shëmbëllejnë njëri tjetrit, por vepra në të cilat përfaqësohen autorë që me mendime e me shprehje dallojnë prej njëri tjetrit, përgjigjesha.
Megjithëse aq i rëndësishëm, megjithëse aq i veçantë, megjithëse aq shumë rrezatues me mbamendjen tënde, me mendimoren tënde, me veprën tënde në jetën kulturore shqiptare, megjithëse poet e studiues njëkohësisht, ti shkove përgjithmonë duke mos gëzuar njohjet që meritonin dhuntia dhe krijimtaria jote prej atyre institucioneve shtetërore dhe shkencore e artistike, që janë të shpallura të ligjshme për t’ua dhuruar atyre që i meritojnë këto njohje. Ti, Moikom ishe i rëndësishëm, ishe shumë i rëndësishëm, sepse rëndësia e dhuntisë sate, rëndësia e krijimtarisë sate nuk varej prej njohjeve zyrtare po prej teje, – prej asaj dhuntie dhe prej asaj krijimtarie.
Të kemi mbetur borxh edhe ne, kolegët e miqtë, por në Panteon nuk e çojnë krijuesin njohjet, në Panteon e çojnë krijuesin Dhuntia e tij, Vepra e tij, pasuria e Shpirtësisë së tij, rëndësia e përgjithshme e Mendimores së tij. E vepra jote do të nderonte çdo institucion të dijes e të artit.
E ti Moikom prej sot do të jesh i vendosur përgjithmonë në Panteonin e historisë së popullit shqiptar.
Lavdia jote historike, Moikom, le të jetë ngushëllim për bashkëshorten tënde, për fëmijët e tu, për kolegët tu të Akademisë Shqiptare të Arteve e të Shkencave anëtar i së cilës ishe, për të gjithë lexuesit tu të cilët aq shumë të deshën e të nderuan.
Zija Çela
NJË ATLAS ME NJËQIND LIBRA NË SHPINË
Po si kështu, nga më vinte ajo tërheqje, nga më vinin ato kumte prej teje, Moikom Zeqo?!
Vetëm pak ditë ma parë rigjeta në sirtar letrën tënde entuziaste, shkruar 36 vjet më parë, atë që ma dërgoje nga Vlora, kur u botua tregimi “Eklips”. E c’ishte ky përmallim, c’ishte kjo nostalgji?!
Po si kështu, Moikom, parmbrëmë m’u shfaqe në ëndërr, kishe një dorëshkrim në dorë dhe erdhe drejt e në shtëpinë time. Sa e freskët ishte boja e shkrimit! Pastaj çfarë, do të ma dhuroje pastaj, do të ma lexoje me zë dhe do të bisedonim së bashku?! E po të them pra, nuk isha as krejt në gjumë, as krejt esëll, isha në atë trascendencën misterioze, kur dy kolegë mund të komunikojnë shpirtërisht me njëri-tjetrin në çfarëdo distance.
Ti po nisesh tashmë… Por i shkurtë do të jetë eklipsi yt, kalimi nga bota e këtejme në të përtejmen. Dhe menjëherë do të bëhet dritë. Dritë prej poetit, prozatorit, eseistit, studiuesit, piktorit, përkthyesit, shqiptarit të flaktë të historisë dhe arkeologjisë, madje deri edhe kërkimeve me zhytje nënujore.
Moikom Zeqo, të shoh si një Atlas në llojin e vet. Natyrisht, ti nuk mbaje qiellin, por mbaje 100 libra autorialë mbi shpatullat e tua. Ne do ta kujtojmë këtej Moikomin me kujtesën borgesiane, ndërsa ti andej do të vazhdosh të na gjykosh. Sepse scripta manent, do të thoshe në këtë rast. Dhe ashtu është, Letrat mbesin e flasin.
E tash, tash Zoti po të pret për t’u prehur. Ndërkaq edhe zemra jonë është e gatshme për amshimin tënd. Për amshimin e për kumtet e tua, Moikom, për kryemotivin e librit tënd të dashur “Anima Mundi”.
Patjetër, Shpirti i Botës kurrë nuk vdes, i ndjeri ynë, i paharrueshmi ynë!
Josif PAPAGJONI
U SHUA NJË ZEMËR E MADHE
Moikom Zeqo, një nga miqtë e mi më të mirë të jetës me të cilin jam ndier krenar, ka ikur sot në mëngjes. Lajmin ma dha miku im, Ferid Hudhri. Më mbeti merak se në kohen e pandemisë e kishim lënë të pinim një kafe të tre, si përherë. Do ta pinim te shtëpia e Pandeli Koçit, pastaj e lamë për më vonë, se ishte si i pamundur. “Kur të kthehem nga Saranda do ta pimë një kafe për qejf të tre me Feridin”, i thashë. Dhe kafja s’u pi… U shua një zemër e madhe. U shua një mik i madh, prania e të cilit na nderonte të gjithëve. U shua një nga mendjet e rralla të kombit. Një diturak i paarritshëm. Një shkrimtar, krijues, poet, studiues, arkeolog, mitolog, historian, ku dija ecejakej mes gishtash. Kishte në shpirt aq shumë mirësi. I palodhur në punë, gjer në çastin e mbramë të jetës duke shkruar. Ndofta i vetmi në hapësirën tonë si shqiptarë me një prodhimtari botuese të jashtëzakonshme, mbi 100 libra, ku plekseshin lami, dije, argumente të ndryshme. Unë kam shkruar dhe një libër-monografi për të, “Who is Who”, të cilin e kishim lënë ta ribotonim me disa shtesa përkatëse. Në kujtim të tij po risjell vetëm diçka nga ky libër…
Who is Who
1
– Jam i lodhur, – më thotë burri që kam përballë, teksa gjerbim të dy nga pakëz verë në qefin tonë, – s’e kam më ritmin e njëhershëm, as kënaqësinë.
– Prandaj shkruan çdo dy-tre ditë esse në gazeta, herë një e herë dy faqe? – e ngacmoj unë – 70 libra i ke bërë gjer tani, sa do të bësh akoma?
Dhe ndjej se si afshi i verës ka hyrë tinëz në mugun pa formë e cak të trurit tim. E di se kjo shfryrje e burrit përballë s’është veçse një kthinë dëshpërimi hapur diku thellë në ndërdijen e tij, aty ku të çpon syri shpotitës i absurdit dhe nis të tallet me ty tepria e filozofimit, kjo lëngatë e sektit tonë prej “librangrënësish”.
– S’rri dot pa shkruar, më është bërë sëmundje, flamë, kolerë, – i gjegjet cazë me vonesë ai shpotisë sime pa të keq. Dhe bën një gjest të shpenguar si prej aktori, përshkon gishtat nëpër flokë, buzëqesh dhe shton si pabëzaj:
– Edhe kur të mbyll sytë, besomë, më duket sikur do të shkruaj. Ore, ankthi i të shkruarit është si ai bishti prishamendës i djallit mbi tokë. Pse s’e shkrova dhe këtë, dhe atë, dhe atë tjetrën? Ja, mbarova Lazgushin, por s’po e mbaroj dot Buzukun, as Skënderbeun…
– Mbarove “Miscellaneo 12”… Gjithë poezinë e përmblodhe në 12 vëllime të trasha.
– Oh, poezi kam shumë. Kam shkruar të tjera…
– Mos u bëj maniak.
– Jo, maniak s’jam, por s’rri dot pa shkruar… pa botuar… s’jam i qetë… Kur shkruaj më duket sikur qetësohem. Jam vetvetja. Jetoj. Po, po, jetoj… Ti e di vetë, se je kritik… Eh, kam nevojë të bisedoj me dikë, më kupton? Ai s’është, por unë e shoh. Dhe grindem, humbas… E ke vënë re që disa nga librat i kam konceptuar në formë dialogu?
– Nga ata, “Kur foli Mona Liza”, për mua është më i bukuri.
– Pse s’të pëlqen “Onufri”? Aaaaaaa… Aty kam thënë gjëra të mençura unë. “E kuqja e Onufrit”, thuhet gjithandej. Po pse e kuqja dhe jo e arta? Nuk është thjesht ngjyra, më kupton? Ngjyra si prani. Është përtej saj. Është drita që vjen nga sipër. Drita e mendjes. Onufri ishte mendimtar. Shihe me kujdes. Gjithçka vjen nga sipër. Sepse ai qe si një Krisht që lëvizte mbi ngjyrë dhe dritë, i bënte ato fjalë për ata qe e shikojnë… për ata që e kuptojnë dhe dinë të flasin me të. Unë flas me të. Dua të flas. E kam qejf dialogun sepse përmes dialogut jepet dialektika e gjykimit kritik. E si mund ta shpjegosh ti dritën dhe ngjyrën e Onufrit? Ai ishte vetë drita dhe ngjyra, kudo, në çdo portret. Piktura e tij është si një lumturim i heshtur, mbushur me paqe, me syrin fshehur pas një palimpsesti…
Moikomi fliste e fliste. Kishim ikur nga Onufri, diku në vargjet e Poradecit kishim shkuar.
– Kam gjithë ato ide në kokë. Poradecin e kanë keqkuptuar…
– Keqkuptuar?
– S’është thjesht liriku më i madh i shqipes. Është i perëndishëm. Bëhem “fir”, thotë ai. Bah! Sa figurë e bukur, ë? Mrekulli! Bëhem “fir”…
– Për Lazgushin po flet apo për vete?
– Për vete, sigurisht… Ore, e lexove romanin e fundit të Saramagos? Po Koech-in?… Nobelin këtë vit e fitoi Pamuku, shkrimtar i madh turk… O zot, ç’farë libri gjigand që është “Unë jam e kuqja”. Sa bukur i përplas qytetërimet, artin, religjionin!…
Dhe burri sikur harron, e lë Lazgushin tonë me pejzazhet e lij liqerore, i lë dhe të mëdhenjtë e letrave të shekullit dhe rikthehet tek kupa e helmit të vet. E pi sërish atë kupë…
– Pëf!… E more vesh? Bllejku vdiq dje… Shkrova një ese për të…
Ka një fytyrë të gjerë, të zeshkët, me një lëkurë disi të trashë, si të pjekur nga kripa e detit, por të ushqyer mirë dhe të lidhur fort pas mishit. Ajo që të bie në sy, janë qeskat e rënduara nga leximi, më parë të mavijosura, si me gjak të mpiksur, tanimë në një ngjyrë kafe të errët, thuajse të nxira. Shumë kanë bredhur ata sy nëpër hordhitë e gërmave plot maja, gërxhe, gunga, gropa, qafa, dredhje e spërdredhje! Ajo pjesë e butë e mishit nën sy, si e squllur dhe e lëshuar, paqtohet me kockën mbi mollëzat e kërcyera dhe duket se fle paqësisht aty. Ose dremit. Ose… Mbi sytë dhe qepallat pis të zeza, hapet një ball, që duket sikur garron me kafkën thuajse trikëndore, duke i dhënë asaj (sikundër thuhet nga antropologët) volumin e nevojshëm për të mbajtur një sasi trunore, sigurisht mbinormale. Modeli trapezoidal, ku balli i gjerë dhe kafka e hapur lart, që mbyllen poshtë me mjekrën paksa të dalë, të rrumbullt, si të shtyrë para dhe të ngjeshur, duket se vërteton një vullnet të fortë për punë, këmbëngulje, neps pafund për realizimin me çdo kusht të synimeve të caktuara. Ky është, pak a shumë, portreti i njeriut që bisedoj e me të cilin së toku pimë nga pakëz verë e çukisim pjatat me peshq të majmë e të shijshëm: ai levrekët e tij të preferuar, të pjekur në zgarë, unë barbunin tim të skuqur fort…
– E kam kokën rrëmujë… – vazhdon të shfryjë burri. – Dua të kap diçka, qoftë dhe të projektoj një libër të ri a ku di unë çfarë, por s’mundem… Dreqi ta hajë, vijnë e ikin imazhe, figura, personazhe, ide; gremisen teposhtë, thyhen, harrohen, zhduken. Dua t’i kap, t’i mbaj, por sa ç’mbahet ëndrra e mëngjesit nga vërshimi i dritës dhe zhurmat, aq i mbaj edhe unë ato. Më vdesin në mendje, në duar. M’u prish gjendja. Jam rrëmujë, më kupton: as poshtë as lart. Jam i papunë. S’përqëndrohem dot. Hedh tri gjëra në letër, më vijnë tridhjetë të tjera. Dhe plas nga inati që, të gjitha, ashtu kot, veç ikin, ikin, si ata zogjtë e trembur. Kohë e humbur…
…Kalojnë vite. Qeskat e syve sikur zmadhohen tok me vitet.Ka kohë që e ka lënë Durësin dhe ka ardhur në Tiranë. Ka blerë një shtëpi në bllokun e godinave të larta e të reja pranë Gjykatës së Tiranës. Poshtë, në katin e parë, ka një kafe. Në mëngjes e gjen atje, rrethuar nga një grup miqsh të letrave dhe të artit. Moikomi është sia jo Bleta Matkë, që shoqërohet nga një trumbë bletësh të tjera. Nuk është e vështirë të vësh re në fytyrat e tyre respektin, simpatinë, gjer dhe adhurimin. Është një farë idhulli, një farë fetishi, që fuqia e mendjes e bën të tillë vetiu, pabëzaj…
– Bah!… S’rri dot pa punë, kështu! Kjo është marrëzi – gati nxehej me veten ai. – Mos qesh! Po flas seriozisht. Do që ta vrasësh tjetrin, lëre pa punë!…
– Ti në punë je. Edhe tani. Shkruan, boton. A s’janë punë librat që ke botuar?
– Ti e di ç’dua të them.
– Nga detyra e drejtorit të Muzeut Kombëtar do të ikje një ditë…
– Veç jo të më hidhnin në rrugë, ama. Kjo më fyen.
– Poçen e qenit pas bishtit s’e ke ti. Le ta tundin dhe ta shkundin ata që të hoqën. Ti je shkrimtar, studiues…
Dhe e godas lehtë në shpatulla.
– Mos u mërzit, ç’ke?! Hajde, gëzuar!
Ai rrotullon gotën e verës syvarur. Pikëllimi ka ngrirë mbi gishtat e tij.
– Eh, ç’ti bësh, miku im, – vazhdoj të luaj unë rolin e ngushëlluesit, – kur s’ka punë truri gjen vetë punë.
– Eh… një tokë e çuditshme truri i shkrimtarit, pllenohen e mbijnë, si ata dhëmbët e dragoit, gjithfarë lloj përbindshash, ide të marra, fantazi dhe imagjinatë e çartur. O i kap në kohë, o koha të kap ti.
– Koha s’kapet.
– Koha të lë… – shfryn ai.
– Veç ty s’ka për të të lënë ndonjëherë…
– E di ç’mendoj? Shyqyr që është shpikur shkrimi.
– Të shkruarit është një lloj deliri, por një delir i “ëmbël”, ama! – shtoj unë.
– Mund ta quash më mirë “gjendje”, – sikur gjallërohet burri, – një situatë e çuditshme, e pashpjegueshme. Të më pyesësh mua se çfarë shkrova ekzaktësisht dje, si e shkrova, jo-jo, s’mbaj mend thuajse asgjë. Prandaj them se është gjendje. Më pas fillon të regjistrosh, sepse gjithçka e hedhur rrëmbimthi kërkon “policinë” e mendimit, drejtëpeshimin e arsyes, shkurt ftohtësinë, qartësinë dhe saktësinë e shkencës. Kështu më ka ndodhur me shumë libra, por sidomos me “Florimontin”. Eh, ç’ti bësh?!… Si thotë Sandër Prosi tek ai filmi: bluan ky i shkret mulli!…
Dhe burri i bie kokës me majën e gishtit, duke bërë ojnën e aktorit tonë të mirënjohur, që ai e admironte fort. Pastaj shton befasisht:
– Do vdes shpejt, besomë!
– Paç vdekjen e Omer Khajamit, shuar mbi lëngun e kuq…- s’e mbaj dot të qeshurën unë, duke e bërë nul trishtimin e tij. Dhe çokim gotat.
Dhe gjerbim rishtazi lëngun e kuq. Dhe harrojmë. Dhe flasim për letërsinë. Për artet. Për estetikën. Për filozofinë. Për emra të mëdhenj. Jo semiotika ashtu, jo strukturalistët kështu. Jo Bodleri, jo Remboja; jo Barti, jo Sosyri; jo Bahtini, jo Niçja; papo Kroçja dhe Borghesi, papo Malarmeja dhe Majakovski, tutje Bllejku dhe Koehlo, më tëhu Koech, Saramago, Grimbergu dhe Gombrixhi; dhe Santajana dhe Uitmani, dhe Prusti dhe Xhojsi, dhe Kadareja dhe Qosja, dhe Dritëroi dhe Fatosi; jo-po fjala ashtu e imazhi kështu, jo-po metonimia aty e metafora këtu. Dhe konteksti, nënteksti, metateksti… Dhe shenja, e shënjuara, shënjuesi… Denotacioni, konotacioni… Dhe retorika, poetika, semiotika… dhe… dhe… dhe…
O zot, sa shumë fjalë!
– Gëzuar, miku im!
Mërzia ish mundur. Ushtrinë e saj, plot një kupë helmi, dhe portat e hekurta të kështjellës, i kish thyer letërsia… Kjo “shtrigë plakë”, që plagos e lëndon njeriun, dukej se ia kishte frikën pasionit të këtij burri. Pasionit për artin e fjalës. Pasion që s’shuhej kurrë. Ndaj dhe ajo ish zbythur dikah… Në kundaskund, siç e kish shpikur këtë fjalëformim Kadare. Apo në gjithkund? Skaje të pafundësisë qenë të dyja.
2
Ja… flokët e zinj me zbardhëllime fijesh të lodhura, qimja e ashpër e mjekrës që buiste e nxinte mbi lëkurë, sikur pajtoheshin edhe ato me “fatin” dhe personalitetin e tij. Krejt i përkorë në tavolina miqsh, përkundrazi në libra e gazeta fytyra e tij, si një nga farëhedhësit e palodhur të shtypit kulturor mbarëshqiptar, sikur deshte të hiqej “ndryshe”. Një kapele çudake tip “republike” rrasur në kokë, sepse më ndërmendte manitë dhe ekstravagancat e Salvador Dalisë. Ajo kapele matej të konkuronte “posterin” e tij mediatik. Të krijonte një “ikonë”. Në një fotografi të bërë para shtëpisë muze të Ernest Hemingueit në Baltimorë në SHBA, dhe në një tjetër që ai e nxjerr përherë nëpër faqet e gazetave, personazhi im mund të duket edhe si një asket mjekërzi, a pelegrin, a murg, a shaman, a udhëheqës grotesk, a piktor shëtitës, a mësues fshati me aq lekë në xhep sa për një kafe turke, gjer dhe si një lypës, si një ushtarak në pension, a s’e di ç’dreqin tjetër, veç një udhëtar sigurisht, një aventurier, një Xhoni Uoker. Paradigma e këtij sivëllai të Xhoni Uokerit sikur e shkul nga kjo kohë e nga kjo botë (me përkorjen, zhurmën, pluhurin dhe rrëmujën e saj) dhe e hedh diku tutje, në botë e kohëra të tjera, ku rregulli thyhet sepse s’ka rregull. Po, ky njeri është një shtegëtar i mendimit, i fantazisë, i ideve, i llojlloj hamendësimeve, në dhiaret e konceptimeve librore dhe vramendjeve. Është një Kalkant i fjalës dhe i kuptimeve të fshehta të saj. Një tru-sfungjer, që veç thith e thith në detin pa anë e fund të njohurive, me një kujtesë që të ngjall zili. Një haxhi, që vrapon drejt Mekës për t’i dhënë zë misterit kozmik. Një pelegrin, që ecën e ecën këmbëzbathur (si “Djali plangprishës” i Rembrandit), mes zhegut dhe breshërit, në kthimin pendestar tek Ati, aty ku shqiptohen e vijnë kumtet mesianike të artit, posaçërisht ato të poezisë. Dhe lumnaja e metaforave.
Kohë (pa kohë) mbi libra si një Agostin, herë i pranuar herë i dëbuar, gjithnjë e më shumë, sa më “plak” bëhet, ai ka qejf të prashisë në kopshtiet e estetikës, eseistikës, mitologjisë, historisë, arkeologjisë, pikturës, etnokulturës, teologjisë, astrologjisë, doemos edhe filozofisë. Fjala e tij ka edhe kripë, edhe sheqer. Edhe të ushqen, edhe të ëmbëlson. Shkenca fle në po atë shtrat me letërsinë, ashtu sikundër saktësia e faktit me aventurën dhe fantazinë, ashtu si ashpërsia dhe kokëfortësia e hulumtimit shkencor me butësinë, afshin dhe përkëdheljen e poezisë, ashtu si “analizat” kimike spektrale që vijnë prej objekteve të ringjallura arkeologjike me “pëshpërimat” e vdekura të miteve, ashtu si lënda e ngrohtë e jetës që vilet nga udhëtimet dhe reportazhet prej gazetari me kurthet dhe dialektikën e mendimit “xanxar”. Autori është një lloj paradigme e Gjigandit të Rodosit: njëra këmbë në një ishull, tjetra në ishullin përbri, ndërsa poshtë tyre, me hambarët e mbushur përplot, lundrojnë anijet që sjellin dije prej arkeologjisë, historisë, kulturës, artit, letërsisë shqipe (dhe asaj botërore). Në dashurinë e tij për to nuk ka as “flirt”, as “inçest”, as “Sodomë e Gomorrë”, sepse është gjithë po ajo qenie sinkretike e unike, e pandryshueshme, vetanake, me po atë trup. S’mund të quhet as shkencë e “letrarizuar”, as letërsi e “didaskalizuar” (epistimologjike). Është shkrimtar-dijetar apo dijetar-shkrimtar, diç e ndërmjeme (sepse mes s’ka).
Ky njeri quhet Moikom Zeqo.
– Gëzuar!
Por trishtimi nga sytë e tij s’largohet që s’largohet. Lëngu trallisës i Bakut qenka i pafuqishëm mbi mërzinë dhe melankolinë që paska sjellë nëpër muguj Hamleti plak, kjo përshpirtje e përjetëshme e dilemës.
– Jam i mërzitur…
Kishte të drejtë ta kishte shpirtin përplot mërzi. E kishin hequr nga puna. Pa takt. Vrazhdët. Siç bëjmë ne, shqiptarët. Dhe askush s’i kishte ofruar një vend.
Dhe njeriu ofshan sërish…
– Me këta horra, s’bëhet Shqipëria!
3
Rrekem të shkruaj për krijimtarinë e tij, i bindur se shumë gjëra do të më rrëshqasin si uji nëpër gishtat e duarve. Uji s’mbahet dot. Uji lëviz. Uji ndryshon. Asnjëherë s’është i njëjti. Përshembull, ujtë e rrjedhës së një lumi. Por dhe ujtë në oqean. Dua ta ndërmend një grimherë krijimtarinë e tij bash si ujin e ndryshueshëm të lumit: gazmor, hovçues e vrapacak i pangishëm, që turet e turet gjësendeve farësojta dhe falë metaforave e simboleve i shpirtëzon ato. Por, saora, po ky ujë të ngjan edhe si ajo vorbulla e errët dhe egërshane, e cila të rrëmben sakaq e të përplas andej-këndej duke të hutuar. “Eja, ndiqëm!”, të fton ajo… vorbulla. Dhe teksa ti i shpëton e diku arrin një pikë, në një breg a në një guvë. “Të kapa!”, sikur do që t’i thuash lumit që rrjedh poshtë këmbëve të tua, por gabohesh. Diku më tutje ka çarë e fuguar lumi yt, kurse ti?!… Eh, ti ke mbetur përsëri pas… E si mund të shkruhet lehtë për 80 libra?
Metafora e ujit më grish edhe ngase Moikom Zeqo ka qenë në rini të vet një notar. Një notar garrues në stilin e “krolit” me ekpin e notit të skuadrës së “Lokomotivës” së Durrësit, në mesin dhe fundin e viteve ’60. Qysh atëherë unë e kam njohur djaloshin e hajthëm por muskuloz, sepse edhe unë isha nga një qytet bregdetar: Saranda. Organizoheshin aty kampionatet e notit dhe emri i Moikomit më ish ngulur në kokë bash si notar. Ishim bashkëmoshatar. Noti ishte pasioni i tij. Dashuria për t’u zhytur thellësive. Dhe, më pas, prej atyre thellësive, të nxirrte në dritë amfora e relike të gjithfarta nga bota e vdekur dhe e heshtur e shekujve ilirë, si arkeolog i nënujit. Por edhe udhëtimet ishin pasion i tij. Udhëtimet me një motoçikletë “Java”, kryq e tërthor, ku kish miq, njerëz, poetë, rrënoja arkeologjike, tubime letrare, kisha të vjetra, lëng jete.
Ah, gati harrova! Asoherë ai nuk quhej Moikom, por Molotov. Sikundër ngjante rëndom me prindërit tanë, shumë nga ne, fëmijtë e viteve ’40-’50, morën tok me adhurimin për vendin e sovjetëve dhe komunizmin e tyre ortodoks, edhe emra udhëheqësish si Zhdanov, Vladimir, Lenin, Molotov, Uljanov, Kirov, Leonid, Nikita, lere pastaj një tuf pafund që lidheshin me “nomenklaturën” e poezisë a dashurisë si Masha, Ljuba, Sasha, Sonja, Milla, Nadjezhda, Pobjeda, Zamira, Dusha; ose të letërsisë si Pushkin, Esenin, Fadajev, Maksim, për të mbaruar me lista luftëtarësh si Çapajev, Budjon, Taras, Matrazov, Vollodja etj., etj. Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, shumë vetë i ndërruan emrat e eksportuar, së paku i adoptuan ata. Edhe pse im at emrin ma vuri Josif, mepatjetër për Josif Visarionoviç Xhugaxhvilin, i quajtur ndryshe Stalin, rrënja biblike e tij triumfoi dhe mbeti Josif, emri i atit të Jezu Krishtit, marangozit të urtë me 9 fëmijë. Një historizë ndërrimi apo adoptimi ka edhe emri i Moikomit. Kjo historizë, në qarqet letrare, tregohet kështu:
Shkrimtari i madh shqiptar Ismail Kadare, që asoherë punonte si redaktor i gazetës “Drita” në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, kur Moikom Zequa nisi të botonte cikle poezish në faqet e shtypit letrar të fund-viteve ’60, në një nga këto cikle Karadeja pat vendosur vetë, me kokë të tij, që t’ja ndërronte emrin nga Molotov në Moikom. Bëri pra një “shqipërim”, a “poetizim” të një fjale të stërgjatë institucioni partiak rus. Apo ndoshta një “amerikanizim” (duke patur parasysh, bie fjala, emrin intrigues që vinte prej romanit “I fundmi i Mohikanëve”). Kjo është historiza, apo anekdota. Po ç’rëndësi ka, qoftë pse Moikomi s’e pranon përmasën anekdotike e folklorizante të saj, fituar në kohë. Fakti i bukur, për mua dhe gjithë të tjerët, është se ai u pagëzua jo nga një prift apo hoxhë, as nga ndonjë komisar a sekretar partie, ca më pak nga nëpunësi gjumash i gjendjes civile me listën e emrave iliro-shqiptar që nxirrte përpara, por nga një shkrimtar. Dhe pikërisht nga shkrimtari gjenial i kombit tonë, Ismail Kadare. Mos ishte vallë ky një bekim?! Vitet treguan, ashtu si për inat, se ai ishte vërtet një bekim.
Emri Moikom është krejt i veçantë. Ai fitoi dimension, u rrit nëpër libra, duke u bërë sot nga njerëzit më të dijshëm që promovon energjia intelektuale kombëtare, tej e përtej Shqipërisë; një emër, që veçse fugon për të kapur kohën, për të pjelloruar mendimin në gjedhe e fusha të larme, për të krijuar imazhe e për të luajtur me to. Mendja e tij bredh e luan herë në shilarësin e poezisë, herë në gjurmimet shkencore e studimet monografike, herë në radhët e prozës së shpenguar e herë në seancat spiritiste të meditimit estetik e filologjik, për t’u përsiatur më tutje në fshehtësitë dhe qasjet mitologjike të mugujve pellazgjikë, periudhës ilire dhe historisë kombëtare, posaçërisht asaj mesjetare, krahasuar këto me vektorët ballkanikë, evropianë e më gjerë. Si ai gjahtari dinak, që e njeh vendin dhe llojin e gjahut, edhe Moikomi dredhon nëpër xhunglën e fakteve, mes monopatesh të vështira, për t’u dhënë semantikën e kërkuar humbellave shpirtërore, në pjesën më të brishtë por edhe më të paepur të qenies sonë kombëtare: art, kulturë, letërsi. Jo vetëm në vlerësimin tim, por sot Moikom Zeqo është një “mal” në vargmalin e letrave shqipe, paçka se xhelozitë a shpirtëngushtësitë s’duan ta pranojnë kuotën e tij të merituar. Në diturinë dhe eseistikën shqiptare, veç një Rexhep Qoseje, Alfred Uçi a Ismail Kadareje, vështirë t’i afrohen të tjerë lartësisë së mbërritur prej tij. Mos, ndoshta, ky është një ekzaltim panegjerik i imi? Aspak, jo! Them se koha nesër s’do t’i quaj assesi fluturake, por të matura, madje të vonuara këto fjalë…
Librat e tij të fundit kanë një frymë të qashtër mesianike. Janë sumume dijesh, që jo çdo mendje mund t’i mpiks e t’i thadrojë. Ato e kanë shpërthyer guackën provinciale e periferike, ku rëndom është përkundur djepi i një tufe Adham-utësh të vjetër apo të rinj. Fati desh që liria të vinte, me të bashkë dhe lulëzimi i shpenguar i talentit të Moikomit. Është një talent që pa këtë liri të dhuruar veç mund të vdiste. Dhe vërtet vdekja po i afrohej nga letërsia shterpe, ngujuar mes bedenash kinse “patriotike”. Një energji kjo e tredhur, e çuar dëm nëpër ditirambe e zulme tribush groteske. Mbase, dikur, e pashmangshme por jo sot, në kohën e teknologjive informative dhe on-line. Kultura e shkrimtarit katapultohet gjithandej lëmenjëve të dijes që ka selitur bota, flladitet mes tyre, pllenohet, rimishërohet duke mëtuar të bëhet pjesë e saj. Teksa librat e tij i lexon me një frymë, ndjehesh edhe ti krenar për nivele të tilla, prej nga me të vërtetë mëson; krenar për njerëz të tillë vullnetmëdhenj, punëtorë, të ditur, modernë, enciklopedikë, njëherazi të mbushur me dëlirësi, me modesti e mirësi; krenar për ligjërimin tonë letrar, për eseistikën, për kritikën, për filologjinë përgjithësisht. S’bëhen kollaj këta njerëz. Edhe lindin të tillë, por edhe koha i bën. Zoti u ka falur hire, ca pak thërmija prej inteligjencies së tij. Përkundrazi, “Zotat e rremë” bëhen ziliqarë nga dija e tyre. Kam parasysh këtu një bisedë të botuar midis Moikom Zeqos dhe njërit prej këtyre “Zotave të rremë”, Enver Hoxhës, për origjinën ilire të shqiptarëve (përmes të dhënave arkeologjike), ku erudicioni i të parit nxiste kërshërinë e të dytit, por e modifikuar kjo si një “këshillim” prej udhëheqësi.
Matteo MANDALÁ
LAJME TË KËQIJA NGA SHQIPËRIA
Sad news comes from Albania. This morning, after a long and inexorable illness, Moikom Zeqo, one of the most versatile, encyclopedic and brilliant intellectuals to have had the Albanian cultural and literary world. Born in Durazzo in 1949, Moikom stood out for his poetic and narrative inspiration, leaving posterity a large number of lyric collections, among which I like to remember the poem that appeared in 2018 and dedicated to Skanderbeg on the occasion of the occasion of the 550th anniversary of his death (“Vdekja and Gjergj Kastriotit”). Critical-literary studies represented the favorite field of his research. A non-secondary part of his interests also covered the Arbërish world and its most distinguished representatives. Among the most recent works stands out the 2014 monograph dedicated to Girolamo De Rada (“De Rada: rishpikja and Arbërisè: sprovè kritike për njè lexim tè ri”), in which Moikom argued some of his personal insights, which had the merit to introduce innovative themes into the complex Deradian hermeneutic affair, reassessing and calling into question the so-called “hermeticism” of the Albanian Poet. Deep knowledge of the history of albanology and, in particular, of the contribution made by Italian and arbëreshè scholars, Moikom has paid his attention to contributions made by illustrious Masters, such as Giuseppe Valentini S.J. and Antonino Guzzetta, who moved in the direction of the chair of albanology of the University of Palermo, after the disappearance of its founder Gaetano Petano Petrotta (“In Memoriam për At Zef Valentinin”).
The remarkable erudite attitudes of the late scholar have tried in many humanities, ranging between historical and archaeological investigations, without neglecting to practice in raids in the world of art and visual culture, culminating in the publication of various works of various value. Among these I like to remember his last effort. It is the monograph “Traktati i pikturës sè Leonardo da Vinçit”, written on the occasion of the 500th anniversary of Leonardo’s passing, which Moikom sent me in electronic edition with a message that struck me (as well as honored). It was March 30, the COVID19 contagion raged in Italy and the high number of deaths and sick people showed the gravity of the pandemic scourge. Moikom wanted to relax, in his own way, sending me a copy of his work, not random dedicated to a great Italian, to Leonardo da Vinci for the exact. I will keep his considerations to myself, which repay me for the small number of times I have been able to physically meet my illustrious friend. I thought it was right, however, to make this exchange of messages public, one of the many I have had by telematics, to highlight the most intense side of Moikom Zeqo’s magnanimous character, which also for this reason I consider one of the highest and most noble personalities cultural of friend Albania.
From today its “corner” in the daily Dita (Këndi i Moikomit), which for many has been a place of distribution of illuminating pills of knowledge and wisdom, will be extinguished forever. Not so the memory of Moikom Zeqo, of whom his many works will be eternal testimony to his earthly life.
To family, friends and newspaper Dita the condolences of Sicilian arbëreshè!
Sonila MEÇO
MJESHTËR I MADH, T’KEMI NË ZEMËR
Mjeshtri i madh, ndër të paktët mendimtarë të kulluar këtyre viseve, një monument i padiskutueshëm kulture e ka siguruar përjetësinë.
Në kujtim të tij, në vend të një ngushëllimi, drejtojuni librarive sot e merrni librat e Moikomit, mes tyre mos lini pa shtënë në duar “Laboratorin e ëndrrave”!
Shkruar e përfunduar në vitin 1970. Do të kuptoni se çfarë do të thotë të jesh laborator më vete në një sistem, që as të frymëzon e as të lejon liri krijimi, që të ndrydh në kanone të egra, duke të të ndikuar formimin, përmbushjen, realizimin.
Në fund të librit, Centauri në kapërcyell shekujsh, një ide e Moikomit 20 vjeçar mbi Moikomin 50 vjeçar do t’ju dëshmojë se përse sot vendit i mungojnë intelektualë e burra shteti të formuar, se si nis ky proces e se çfarë gabimesh fatale po bëjmë me zgjedhjet tona.
Kur e pyetën Moikomin e madh, si erdhën me radhë në profilin e tij erudit historia e arkeologjia, u përgjigj se ato qenë blindazhi kulturologjik pas ftohjes së detyruar me poezinë. Ja pra që privimi nuk e shmang dot kurrë mbrujtjen e intelektualit. Mund të të marrin, vjedhin, shkulin gjithçka, në diktaturë e liri, por kurrë interesat mendore, edukimin, formimin.
Mbushni bibliotekat tuaja me Moikomin, kësisoj i keni dhënë jetë të dytë e të tretë e në vend të ngushëllimit për shuarjen e një njeriu të madh do zërë vend mirënjohja për mendimtarin, që krijoi e mendoi mes nesh, në gjuhën shqipe, në tokën e shqipeve në shumë disiplina!
P.S Herën e fundit e takova të ndriturin Moikom në shfaqjen e Krastës, e fundit para shembjes së godinës së Teatrit Kombëtar. Ndihej më i lehtë fizikisht, por rënduar dhimbjes për çfarë po i bëjmë trashëgimisë kulturore. Zonja e tij e bukur e mirë i qëndronte pranë dhe kur e pyeta me dëshirën e panginjur për mundësinë e ardhjes në program, buzëqeshjes së tij dashamirëse, por spërkatur me dromca pamundësie shëndetësore i shtoi fjalët: “Do të vijë patjetër!”
E unë do të të kem në studion time i shtrenjti Moikom sa të kem jetë me trashëgiminë e pashembshme të një monumenti të jashtëzakonshem kulture.
T’kemi në zemër!
Alisa VELAJ
MIRË U TAKOFSHIM TE “FRIENDS BOOK HOUSE”, PROFESOR I DASHUR
Moikom Zeqo, të kujtohet profesor?
Ka qene shkurti i vitit 2007 kur u takuam rastësisht para Friend’s Book House.
– Vajza ime si je? Me punë, shëndet?
Të tregova se punoja në një projekt të UNICEF-it në burgun 313.
– Aaa gjë e bukur kjo!!! Kam një ide. Hajde pimë një kafe.
U ulëm dhe mbaj mend fjalët e tua:
“Duaji ata fëmijë, ata njerëz duaji! Mos i gjyko! Jam i lumtur që je aty. Ti di të duash. Po jo të qëndrosh për shumë kohë tek ajo punë ama, se do të shkatërrohesh. Prej aty mëson të duash edhe më tepër!”.
Sikur mora krahë. Ishe i pari që me dhe një lloj inkurajimi pas fjalëve të sime mëje: “Po nuk dite t’i duash ata adoleshente, lerë fare atë punë. Mos iu bëj barrë atyre që jo çdokush arrin t’i dojë”.
Më pas më tregove se kishe shumë libra që doje t’ja dhuroje ndonjë institucioni.
– Po sikur t’ja dhurojmë bibliotekës së burgut 313?, më pyete. Arnisën s’e kam këtu, po dua të marr me vete dy të tjerët. U them përherë se duhet ta njohin jetën në gjithë dimensionet dhe se për pak vetë ajo është e lehtë.
Hodhe gjithashtu dhe idenë e organizimit të një konkursi me poezi e prozë tek sektori i grave…
U tha u bë. Stafi administrativ mori masat që gjithçka të shkonte mirë dhe ashtu shkoi. Mbaj mend vajzën dhe djalin tuaj sa shumë dashuri kanë shpërndarë dhe sa shumë pështypje lanë atë ditë… Epidamni paksa më i fortë, ndërsa jot bijë pasi u takua me gjithë gratë, i pati tërë kohën sytë të përlotur.
Gratë e burgosura patën një ditë ndryshe, në çehre ishin aq të lumtura, recituan pa iu ardhur turp e më kujtohet që u kënaqën aq shumë kur iu drejtove me fjalët:
– Tani të dashura artiste juria ka vendosur…
Sa shumë u komentua ajo ngjarje më pas. Dje në Vlorë takova njërën prej tyre. Shtanga kur më pyeti për ty.
– S’e kam harruar kurrë atë ditë kur erdhi Moikomi, tha. Atë ditë nuk jam ndjerë e burgosur…
Ta solla sot këtë ngjarje, si për të të thënë se njerëz si ty që e dhurojnë dashurinë pa kushte, ia dalin çdo lloj sfide.
Mirë u takofshim tek Friend’s Book House së shpejti!
* * *
Me sinqeritetin më të madh unë uroj një gjë për krijimtarinë shumëvëllimshme që Moikomi la pas në poezi. Uroj, pra, që një studiuesi të mirëfilltë poezie t’i jepet e drejta të hartojë një vëllim antologjik me poezitë e tij më të mira. Do të ishte një shërbim shumë fisnik për ta lënë emrin e Moikomit si poet të rëndësishëm shqiptar për breznitë e ardhshme.
Moikom Zeqo ka shumë vëllime me poezi. Në secilin ka 6 ose 7 poezi perla, që nëse këto perla nga secili vëllim nuk serviren në një vëllim të vetëm antologjik, zor se edhe lexuesi më i vullnetshëm i poezisë do të ketë durim t’i kaloje të tëra. Pasi janë me të vërtetë shumë vëllime. Në total Moikomit i bëhen mbi 200 poezi shumë të mira dhe me kaq çdo poet e ka kryer denjësisht misionin e vet poetik. Por këto 200 poezi duhet të jenë të përmbledhura në një vëllim, jo të shpërndara në dhjetëra!
Kolec P. TRABOINI
NË KËTË XHUNGËL NJERËZORE AI MBETI DERI NË FUND NJERI
Shumë pikëllim solli me vdekjen e tij Moikom Zeqo.
Një libohovit i urtë, një mendje e ndritur universale në vazhdën e Nolit të madh.
Dhe, o Zot, nuk e pranuan ne Akademi, nuk i dhanë titullin profesor…shabat, zhabat e angjelat e komunizmit teveqel.
Ngushëllimet i shkojnë familjes por humbjen e ka Shqipëria.
Kolec P. Traboini
15 qershor 2020
Irena GJONI
IKJA E MOIKOMIT, SI NJË KRONIKË E NJË VDEKJEJE TË PARALAJMËRUAR
Moikomi iku. Ishte si “një kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar” për ne kjo ikje e kësaj mendjeje të mençur. Lajmin për këtë humbje e mora vesh pasdite e gjithë këto orë nuk më bënte zemra të shkruaja asgjë. Lajmi i hidhur i shpërndarë me shpejtësinë e erës, të lë pa gojë e në shtangie. Ishte si një rit ku loti dhemb më shumë në heshtje. Dhe kisha vendosur të heshtja, si mënyra më e mirë për ta ndier atë simbiozë shpirtërore me paqtimin e tij. Megjithatë, kur pashë një valë të jashtëzakonshme postimesh mbushur me portretizime superlativash të merituara për Moikomin, mbushur me kujtimet që kishin bashkë me të (a thua se secili ishte aq mik, sa i kishin lidhur kërthizën), me kopertina librash të tij, që sipas tyre kishin shenjuar e ndikuar në jetën e tyre, me prezantime dedikimesh për ta nga autori në faqen e parë të librit, a thua se kaq mjaftonte për të treguar se ishin miq për kokë, prezantime që shkrimi i fundit që kishin lexuar për koinçidencë kishte pas qenë ai i Moikomit, me prononcime të shumë personave të grupimeve të ndryshme shoqërore që kanë në dorë shumëçka në përmirësimin e jetës së një artisti etj., etj., mendova: “Ku paskan qenë më parë kjo armatë njerëzish admiruesish të Moikomit, që sa ishte gjallë e kishin lënë mënjanë me shpërfilljen e tyre dhe ai vetë siç shprehet në intervistat e fundit, është ndier i braktisur? Ku kanë qenë më parë (sigurisht me përjashtime), kur atë e kanë sulmuar? Ku kanë qenë më parë për ta shprehur gjithë admirimin e tyre? Se në fund të fundit, ka nevojë autori edhe për këtë lloj shpërfaqjeje emocioni nga ana e të tjerëve, edhe pse nuk shkruan për këtë qëllim. Ku kanë qenë më parë për t’i dhënë një dorë mbështetëse në kohë të vështira? Duket sikur ato që konsiderohen vlera, ne i “vrasim” sa janë gjallë. Dhe përpiqemi të marrim diçka prej madhështisë së tyre kur ata ikin e nuk i kemi më. Duket se ua kuptojmë vlerën e vërtetë vetëm kur nuk i kemi më mes nesh. E kështu vazhdojmë radhën edhe me të tjerët t’i vrasim vetë nga pak çdo ditë kur janë gjallë. Edhe kur dihej sëmundja e tij, vetë Moikomi e ndiente veten pa mbështetje, por gjithmonë me krenarinë dinjitoze të një njeriu të epërm.
Nga shumë prononcime të sotme për Moikom Zeqon, do të veçoja fragmentin e veçuar nga libri monografi për të “Who is Who”, të profesorit Josif Papagjoni. Një shkrim brilant, ku shpërfaqen shumë aspekte të jetës së Moikom Zeqos, ku vërehet edhe dhimbja e tij nga ajo “vrasje” që i kemi bërë ne si shoqëri. Ne hedhim gurin me lehtësinë më të madhe, por nuk llogarisim pasojën vrastare të shpirtit. Po citoj nga libri i profesor Josifit:
“Trishtimi nga sytë e tij s’largohet që s’largohet. Lëngu trallisës i Bakut qenka i pafuqishëm mbi mërzinë dhe melankolinë që paska sjellë nëpër muguj Hamleti plak, kjo përshpirtje e përjetshme e dilemës.
– Jam i mërzitur…
Kishte të drejtë ta kishte shpirtin përplot mërzi. E kishin hequr nga puna. Pa takt. Vrazhdët. Siç bëjmë ne, shqiptarët. Dhe askush s’i kishte ofruar një vend.
Dhe njeriu ofshan sërish…
– Me këta horra, s’bëhet Shqipëria!
… …
– Bah!… S’rri dot pa punë, kështu! Kjo është marrëzi – gati nxehej me veten ai. – Mos qesh! Po flas seriozisht. Do që ta vrasësh tjetrin, lëre pa punë!…
– Ti në punë je. Edhe tani. Shkruan, boton. A s’janë punë librat që ke botuar?
– Ti e di ç’dua të them.
– Nga detyra e drejtorit të Muzeut Kombëtar do të ikje një ditë…
– Veç jo të më hidhnin në rrugë, ama. Kjo më fyen.
– Poçen e qenit pas bishtit s’e ke ti. Le ta tundin dhe ta shkundin ata që të hoqën. Ti je shkrimtar, studiues…
Dhe e godas lehtë në shpatulla.
– Mos u mërzit, ç’ke?! Hajde, gëzuar!
Ai rrotullon gotën e verës syvarur. Pikëllimi ka ngrirë mbi gishtat e tij.
– Eh, ç’ti bësh, miku im, – vazhdoj të luaj unë rolin e ngushëlluesit, – kur s’ka punë truri gjen vetë punë.
– Eh… një tokë e çuditshme truri i shkrimtarit, pllenohen e mbijnë, si ata dhëmbët e dragoit, gjithfarë lloj përbindëshash, ide të marra, fantazi dhe imagjinatë e çartur. O i kap në kohë, o koha të kap ti.
– Koha s’kapet.
– Koha të lë… – shfryn ai.
– Veç ty s’ka për të të lënë ndonjëherë…
– E di ç’mendoj? Shyqyr që është shpikur shkrimi.
… …
Pastaj shton befasisht:
– Do të vdes shpejt, besomë!
– Paç vdekjen e Omer Khajamit, shuar mbi lëngun e kuq…- s’e mbaj dot të qeshurën unë, duke e bërë nul trishtimin e tij. Dhe çokim gotat.”
E ka parandier edhe vdekjen e tij Moikomi ynë, por ama vetëm një vdekje fizike. Me gjithë korpusin e librave të shkruar në shumë lëmenj, ai do të jetë akoma me fuqishëm mes nesh, sepse ne dimë t’i çmojmë vlerat tona, vetëm kur na ikin.
Të bëftë drite shpirti, Moikom Zeqo! Dhe koha, nuk ka për të të lënë ndonjëherëë! Amen!
Ledi Shamku SHKRELI
MOS NA HARRO, I DASHUR MOIKOM
I dashur Moikom,
këtë kushtesë të mbrame nuk po ta le si kolege por si lexuese. Nuk po të shkruaj si një 48 vjeçare, por si ajo vajzë e vogël 8 vjeçare që sapo kish pësuar shajnitjen nga germat e kish nis me lexu.
Libri i dytë i jetës që lexoi kjo vajzukja tetëvjeçare ishte libri yt, Moikom, që u botua më 1979, e që titullohej: “HEROI I DETIT NANAS DHE SHPENDI I TOKËS GURAKS”.
E mbaj mend fjalë e rresht ende sot atë libër. Ndjej ende sesi Guraksi rrihte krahët për të gjetur tokë sa herë Nanasi flokëpleksur e mjekërthurur me gërshetëza që i pikonin kripë përpiqej me dallgët.
Tokë! Tokë për stërgjyshërit tanë që e ndanin jetën me gurin, detin, tokën e qiellin. E që kishin zogjtë aleatë.
E mbërrite edhe ti tokën, i dashur lundërtar Moikom, pas një deti me gjeratore e kthella të cilave nuk iu shmange.
Të qoftë amë toka jote, e të pastë pritë si birin e vet, duke të të strehuar veç korpin se shpirti ma do mendja ka me të shku me Guraksin, pra drejt qiellës por pa harruar tokën.
Mos na harro, Moikom!
Ledi
Astrit CANI
NJI BORGES QË NUK U VERBUE KURRË
Me Moikomin na bashkonte fakti se ishim dy prej shqiptarëve ma t’lexuem n’qarkullim. Në tavolinën e tij nuk mungonte kurrë rakia e mirë, kafja, duhani dhe kultura. Ishte njeri bujar. Ta jepte librin, nuk ta vidhte. Do të thoni ju pse nuk harxhoi ma shum kohë me luftue krimin, po ku ka kohë nji njeri që lexon nji libër në ditë, që për ma tepër punon me mbajtë familjen dhe i vjedh kohë kohës për me shkrue për pasion.
Kur flisnim për libra, rrallë m’lente me folë, edhe kur bahej fjalë për Borgesin e përkthyem prej meje. Imagjinoja me çfarë shpejtësie të rrufeshme e kishte përvetsue ai, kur kjenë botue Inkuizionet e tjera në 2005n. Kjo nuk tregon se ishte posesiv me librin, tregon thjesht ndjeshmërinë urgjente t’atij që don me dashurue prapë. Vetëm njiherë arrita me ia marrë fjalën, kur i fola për Evgenij Zamjatinin. U knaq dhe u befasue që e njihja. Si Borgesi, edhe ai nuk mburrej për librat që kishte shkrue, por për ata që kishte lexue.
Nji dashni e sinqertë e lidhte me dy shkodranë, Fred Rreshpjen dhe Skender Drinin. S’e ndieva kurrë njiherë tue folë keq për dikend, shêj ky i higjienës së tij mendore. Për poeteshat tona kishte fjalët ma t’mira, por thoshte (njiherë që po rrinim bashkë me Skenderin), më duket se s’kanë gjoks? A ka filanka gjoks, Skender? Dhe Skenderi ia ktheu: nuk e di, do ta pyes.
Kur vdiq Skenderi, i nisa nji shkrim temin për te, më përgëzoi, dhe më tha se Skenderi meritonte ma shum. Tashti po shkruej për Moikomin, dhe e di se edhe ai meriton ma shum.
Nji pjesë e kohortave të shpartallueme të lidhjes së shkrimtarëve e shpotisnin mbas shpine, për prejardhjen e tij komuniste apo për erudicionin remix. Por mbas fluturimeve të tij pindarike, ai nuk kthehej kurrë i lodhun, por i ripërtëritun.
Shkrimet e tija janë nji mozaik tipik postmodern, kur llamburin drita e çmendun e letrave të sotme shqipe.
Më thoshte se ishte martue shum i ri, 29 vjeç.
Kush martohet i ri, vdes i ri, por jeton përgjithmonë.
Lamtumirë, komunisti im!
Enver BYTYÇI
LAMTUMIRË NJERIU I MIRË I KËSAJ BOTE TË QELBËT
Nëse nuk do ta kisha njohur nga afër dhe nuk do të kisha lexuar asgjë nga Moikom Zeqo, ndoshta do të kisha shkruar ndonjë klishe për të. Do ta paragjykoja, p.sh., ngaqë ishte mik me Rexhep Qosjen!
Por jo! Sot u nda nga një personalitet, një akademik, një idealist, një atdhetar, një studiues si AI, Moikom Zeqo!
Askush prej nesh nuk u shpëton qëndrimeve subjektiviste, sepse jemi subjekt dhe objekt në këtë botë! Por Moikom Zeqo do të zërë vend të nderuar në shkencën dhe panteonin e studimeve historike, si dhe në studimet e krijimtarinë letrare të shqiptarëve.
Dritë la ndër ne e dritë iu bëftë shpirti në botën e përtejme! Zoti e bekoftë me parajsën e merituar!
Lamtumirë njeriu i mirë i kësaj bote të qelbët!
